Улуттук статистикалык комитеттин маалыматы боюнча, соңку кезде кинотеатрларга барган көрүүчүлөрдүн саны 2015-жылы бир жарым миллиондон ашкан.

Киночулар бүгүнкү күндө Кыргызстанда тартылган тасмаларга барган көрүүчүлөрдүн саны менен Голливуд тасмаларына барган көрүүчүлөрдүн саны теңелгенин белгилешет.

Ошол эле учурда кыргыз тасмалары каражат табууну гана максат кылгандыктан бир гана жолу көрө турган күнүмдүк тасмаларга айланганын сындагандар арбын.

Мени кардар экен деген шаардык кинотеатрлардын биринин админстратору “Учурда эл көп көрүп жаткан тасмалар кайсылар?” деген соболума мындай жооп берди:

— Бизде азыр статистика боюнча “Шаардык келин Шарапат”, “Бажарики”, “Токол”, “Бир тууганчик” деген тасмалар жакшы көрүлүп жатат.

Андан ары ар бир тасманы көз алдынан өткөрүп, көрүүчүлөрдүн фильмдерге кирген жана чыккан маанайын күн сайын байкап отурган театр кызматкери айрым учурда кардарлар көргөн тасмасына нааразы болсо, айрым учурда ыраазы болорун айтып берди:

— Кайсы тасма экенин айтпай эле коелу. Келгендердин бири тасманын рекламасын көрүп аны мыкты деп ойлоп алган экен. Фильмди көрүп чыккандан кийин бизге нааразычылыгын билдирди. Театрдын китепчесине өз пикирин жазды. Кээ бир кардарлар көргөн тасмасына ыраазы болуп да кат калтырган учурлары болот.

Режиссер Садык-Шердин айтуусунда, анткен менен азыркы учурда кандай болгон күндө да кыргыз тасмалары өз көрүүчүлөрүн тапты:

— Биз ар кандай кино тармагы боюнча өткөн иш-чараларда Орусия, Казакстан сыяктуу бир топ жакынкы мамлекеттердин кино адистери менен жолугуп турабыз. Ошондой учурларда алар Кыргызстанда кино өстүрүүнүн жаңы үлгүсү пайда болгонун моюнга алышат. Кыргызстан өз фильмине өз көрүүчүлөрүн тартып алды. Бул факт. Себеп дегенде, бүгүнкү күндө канча киши Голливуддун тасмаларына барса, ошончо киши кыргыз тасмаларына да барып жатат. Бул аябай жогорку статистика. Мындай статистика менен Орусия же Казакстан мактана албайт. Атургай көптөгөн Европа өлкөлөрү да мактана албайт.

Көйгөйдөн качкандар комедия көрөбү?

Өзүнүн бош убактысында жаңы жаралган кыргыз тасмаларынан кыя өткүсү келбеген Махабат ар бир көргөн фильмин сын көз менен карайт. Ал бүгүнкү күндө коммерциялык максатта тартылып жаткан кыргыз тасмаларынын дээрлик баары сапатсыз, бир гана көргөнгө жараган тасмалар деген ойдо:

— Чынын айтканда, көпчүлүк тасмалардын мааниси жок. Айрымдарынын башы кантип башталганы, соңу эмне болуп бүткөнү түшүнүксүз болуп калган учурлар болот. Актерлор да эптемей, ырчылар же режиссердун тааныштары. Менимче, ушундан улам тасмалардын сапаты бузулуп жатат.

Режиссер Садык-Шер бул багытта өзүнүн пикирин билдирип, эгер кино ышкыбоздору сапаттуу тасма көрүүнү кааласа анда жалпы коомчулук бүгүн кино тармагына аралаша баштаган режиссерлордун чыгармачылыгына кайдыгер карабашы керек деген оюн ортого салды:

— Бүгүнкү күнү биз демократиялык коомдо жашап жатабыз. Мындай коомдо, мисалы, “Шаардык келин Шарапат” сыяктуу тасмалар элди кинотеатрларга алып келип жатат. Бул жакшы нерсе. Жөн гана сындай бергенде иш жүрбөйт. Эгерде биз чындап эле кинонун татыктуу үлгүсү, бийик деңгээли болушу керек десек, анда ал фильмдерди өкмөт тараптан же башка коомдук уюмдар, жалпы эле коомчулук колдошу керек.

Режиссер Темир Бирназаров кесиптешинин пикирин колдоп, кыргыз тасмалары өз күйөрмандарын таба баштаганына аз эле убакыт болгонун кошумчалады:

— Мындан эки-үч жыл мурун “Россия” кинотеатрында тасма көрө турган бир эле зал калган. Калганынын баары кафе, оюн-зоок борборуна айланган. Азыр кайрадан ал жер кино көрсөтө турган залдарга толуп чыкты. Мисалы, мурун ошол бир залында жалаң батыштын тасмалары көрсөтүлсө, учурда жалаң кыргыз тасмалары көрсөтүлүп калды. Бул деле өсүш. Демек азыр кыргыз тасмаларынын көрүүчүлөрү бар.

Бирок кино тармагынын жаш адиси Чолпонай Бөрүбаева кыргыз тасмаларын көргөндөрдүн саны Голливуд тасмалары менен теңелгенинин себебин башка жагдайлардан көрөт.

— Кино орто жаштагылар үчүн арзан көңүл ачуучу жаат десек болот. Барып жүз сомдун тегерегинде кино көрүп кетсе болот. Бишкекке сырттан келгендердин көбү кыргыз кинолорун көргүсү келет. Анан калса кинотеатрларыбыз да студенттер көп жүргөн аймактарга жайгашкан. Кирип кино көрүп чыгуу алардын чөнтөгүнө туура келет. Ошол эле учурда адамдар көптөгөн көйгөйлөргө басылып турган учурда жеңил-желпи, коммедияларды көргүсү келет эмеспи. Бизде акыркы кезде комедиялар көп тартылып жатат.

Бөрүбаева учурда автордук же дүйнөлүк тасмаларды интеллектуалдык чөйрө же шаарда илгертен жашап калган орус тилдүүлөр гана көрүшү мүмкүн деген пикирде.

Улуттук статистика комитетинин маалыматы боюнча, акыркы жылдарда өлкөбүздө кинотеатрлардын саны да өскөн. Алсак, мурун жалпысынан 32 кинотеатр болсо, азыр ал 42ге жеткен. Айылда ачылган кинотеатрлар да бар.

Зайырбек Ажыматов, “Азаттык”, 14.01.2017-ж.

Макала Голливудду «кууган» кыргыз киносу бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Алып барган: Осмоналиев Каныбек:

Студиянын коногу: Асанов Эмил Дайырович

Осмоналиев Каныбек: Эмил Дайырович өзүнүн коллегасы Сучеленков Николай Викторович менен бирдикте, Кыргызстандын илимий жана интеллектуалдык аймагындагы чоң жаңылыктуу жакшы нерсени баштап отурат. Радиоугармандар, мен сиздерге ушул жаңылыкты айткым келип отурат, булар жакында кыргызча-орусча 51000ден ашуун сөздөн турган кыргыз адабий тилдин нормаларына ылайык сөздүк түзүлгөндүгүн жарыялашты.

Эмил Дайырович, мен сизге сөз берээрден мурда мен өзүм да сөздүктү карап көрүп, бир четинен таң калуу, экинчиден сыймыктануу менен экөө тең эле мен үчүн чоң жаңылык болуп жатат, себеби атактуу Юдахин, Карасаевдердин сөздүктөрү бар болчу. Эми сиздердики жарык көрүп отурат. Эмне үчүн дегенде 51000ден ашуун кыргызча-орусча чечмелеп чыгарып берүүнүн өзү абдан чоң жаңылык болуп эсептелет. Бул сөздүгүңүз үч бөлүктөн турат экен. Адабий нормалар, адабий эмес нормалар, кийин кабыл алынган же кийин камтылган сөздөр деп, абдан оригиналдуулугу менен айырмаланат. Сизди 26 жылдан бери мен жакшы билем, сиз Москвадагы Бауман Жогорку техникалык окуу жайынын бүтүрүүчүсүз. Техника жана технология боюнча алдыңкы инженер-педагогсуз. Анан келип эле, кыргызча-орусча сөздүктү түзүүнүн, анын үстүнө Юдахиндердин контексинде жоголуп кетпей турганына ишенесизби? Ушунча көп жылдан бери эмгектенип чыгаргандын натыйжасы эмнеде? Ушул жөнүндө сөз кылып кетсеңиз.

Эмил Дайырович: Рахмат, эгерде качан чыккан жана эмне болгон деп сөз баштасак, анда эгерде Юдахиндин редакциясы алдында сөздүктү эле алсак, ал 1961-жылы чыккан эле. Андан мурда, анча-мынча чыгып жаткан болчу. Ал толукталып отуруп 1965-жылы чыккан. Ошондон бери 3-4 жолу басмадан кайрадан басылып, бизде ушундай сөздүк бар деп кыргызча-орусча сөздүктү колдонуп жүргөнбүз. Андан бери каалоочулар, талап көп болуп таркатылып да, ал тартыш болуп да келет. Бирок ошончо жылдан бери келип кыргыз тили да өзгөрүп бара жатат. Өзгөргөндө канча сөздөр келди, жаңы түшүнүктөгү сөздөр келип калды. Кээ бир сөздөрдүн мааниси да өзгөрүп кетти. Ошону жасай турган эч ким жок болуп калды да.

Осмоналиев Каныбек: Бизде Илимдер Академиясында атайын институттар, бөлүмдөр ошол жаңыдан кошулган сөздөрдү кошуп, ырааттуу түрдө иштеген адамдар бар да. Алар эмне кылып жатышат?

Эмил Дайырович: Мен ал жактагы маалыматты билбейт экенмин. Биз болсо иш чара деп айтып жатпайбызбы ошонун натыйжасы жана жыйынтыгы. Азыр иш-чара менен натыйжаны чаташтырып жатышат. Иш-чараны бүткөн нерсе деп ойлошот, натыйжаны эч ким ойлобой калды, аны унутуп ташташты. Натыйжа бул китеп болобу, же башка проблемабы бул бир иштин жыйынтыгы. Ушунча жылдан бери жыйынтык көрсөтпөй жатат. 25 жылдан бери Академияда жыйынтык чыгара элек. Ошентип, биз Академия деп кыйкырабыз, баланча академигибиз, окумуштууларыбыз бар дейбиз, а натыйжасы барбы, жокпу? Илгерки сөздөр колдонулуп жатат, бирок ал неологизмге кирип кетти да. Аны ким айтат, ким көрсөтөт, ким тааныйт, аны эч ким билбейт муну иреттеш керек.

Осмоналиев Каныбек: Эмил Дайырович бул теманы абдан жакшы баштадык. Мен өзүм физикмин, аны билесиз. Мен да эки томдук кыргызча китепти жаздым “А.Нобель жана физика” деген, жакында басмадан жарык көрөт. Анан бир жаш жигитке атын атабай эле коюп мисал келтирейин, “спин электрона” деген сөздү кандай кабыл аласың деп суроо бердим, анын базалык билими кыргыз тил жана адабиятчы жигит. Ал жигит эртеси “электрондун ийини” деп которуп келиптир. Эгерде мен аны башка сөздүккө салыштырбасам ал “электрондун ийини” бойдон которулуп кете берет эле да. Ушул сыяктуу миңдеген сөздөрдү эске алып эмгек жасаптырсыздар да. Ушул китептин тарыхы жөнүндө айтып берсеңиз, аны кандайча баштадыңыздар?

Эмил Дайырович: Кыргызстанда 1994-жылы компьютеризацияга катуу киришип, ошондо WINDOWS дегенге кирип иштей баштадык. Бирок ошол мезгилде компьютердик терүүнүн алгач англисчеси болуп, кыргызчасы жок болчу. Ошондо биринчи орусчасы чыккан эле. Союз кезинде украинча, орусча, белорусча варианттары чыккан, калган варианттары жок эле. Мына болот деп жаткан учурда союз чачырап, тарап кетти. Бизди өзүңөр жасайсыңар деди. Биз өз алдыбызча мамлекет болуп калгандан кийин, ал биздин талап болуп бизге керек болду да. Кыргызча макала, китеп, газета-журналдар жазыш керек эле. Компьютеризация маселеси чечилмейинче эч нерсе жасалбайт деп ойлоп андан кийин кириштик. 1994-жылдары жаңы газеттер чыга баштады. Ал учурда газеталар мурдагы версткалар менен жасалып, ал эки күндөн кийин чыгыш керек эле, аны жаңы компьютердик версткага алмаштырыш керек болду. Алгач биз компьютерге кыргызча тамга жасоо менен кириштик. Андан кийин “кол баскыч” же болбосо клавиатураны бүтүрдүк, аны 1995-жылы жасадык. Андан кийин ал Кыргызстандыктардын баарына тарады, азыркыга чейин колдонушат. Мындан кийин 2000-жылы Кыргызпатентке барып автордук укук алдым, андан ары эч кандай колдоо болгон жок. Ошону менен ал токтоп калды. 2001-2002-жылдары кайрадан жаңы этап башталды, ишти улантыш керек болду.

Осмоналиев Каныбек: Мен анда Кыргызпатентке директордун орун басары болуп иштеп калдым эле. Ошол учурда Кыргызпатентте комиссия түзүлүп жаңыдан иш башталган.

Эмил Дайырович: Андан кийин компьютеризация маселесинен кийин техника маселеси каралды. Техникалык маселесинде кыргызчасы кандай болду экен деп кичине китеп чыгардык. Бирок ошол китепке да колдоо болгон жок. Анткени кээде адамдар туура эмес ойдо болушат экен, эгер бул WINDOWS болсо, анда ал америкалык программа турбайбы, Америка жасап берет экен, бизге дегендей ойлор. Биз болсо аны күтөт экенбиз качан болот экен деп, кой дедик да өзүбүз программа жасоого кириштик. Компьютердик MIСROSOFT программасынын өкүлдөрү келишкен эмес. Кийин Кыргызстанга ХР программанын өкүлдөрү келип, ошондо кыргызча клавиатурасын киргизишти. Андан кийинкиси, мисалы орфография 2002-жылы биринчи жолу жарыялап туруп, көрсөттүк. Компьютерде кыргыз шрифтин киргизилгенине 13 жыл болду, 2003-жылдан бери кыргыз шрифтин баары колдонуп келе жатышат. Ошол учурда Илимдер Академиясы тилекке каршы өзүнөн- өзү оолактап калды. Экинчи жактан таанып, жактап, колдогон эч ким болгон жок. Аны ким жасаганы, кандай болгон экен, өзү эле келип калгансыгандай эле болуп калды. Кээ бирлери бул америкалык программисттердин жасаган иши же россиялыктардын жасаганы деп ойлошот.

Осмоналиев Каныбек: Анда бул сөздүктү кичине иш чара уюштуруп, китептин бет ачарын жасаш керек экен.

Эмил Дайырович: Буюрса, быйыл бет ачарын жасайбыз. Буга чейин Илимдер Академиясыбы, же Билим берүү министрлигиби же университеттер болобу көмөк көрсөтөбү деп ойлодум эле болгон жок.

Осмоналиев Каныбек: Эмил Дайырович, анда биздин “Марал” радиосу биринчи жолу виртуалдык болсо да бир бет ачарын жасап жаткан турбайбы. Эмил Дайырович эми жалпы эле китептин миссиясын айтып берсеңиз.

Эмил Дайырович: Китепке чейин, кыргыз тамгасынын техникалык жагы жасалып бүткөн, б.а. компьютеризация жагынан проблема жок. Кээ бирлери мисалы, Таджикстанда, Түркмөнстанда компьютерлештирген эмес, Өзбекстанда мисалы, орфографиясы латынга өткөн 2008-09 жылдары жасап, колдонуп жатышат. Бизде 2002-жылдан бери кирилицаны жасап, колдонуп келе жатабыз. 2006-жылы мен жаңыдан кыргызча-орусча сөздүктү баштадым. Себеп дегенде, алгач мурдакы Юдахиндин сөздүгүн компьютерге киргиздим. Аны бүткөндөн кийин бул бар экен иштеп турсун деп ойлодум. Юдахиндин сөздүгүн компьютерде колдонуп жатышат. Андан кийин, 2007-жылдан баштап 2015-жылга чейин 8 жылда иштеп жүрүп, бул сөздүктү 1000 нускада чыгардым. Кээ бир кыргыздар сурайт да сен акчаны кайдан алдың. Мен акчаны ойлобой эле колдоно бер деп жооп берем. Ар кандай суроолорду беришет. Юдахиндин сөздүгү 38000 сөз, калган сөз кайдан келди деген ой жатат. Бул биринчиден интернет булагынан алынды. Интернет жагын карасак учурда көп жаңы сөз аралашып кыргыз тилинде колдонуп калган. Аны угуп, карап чыгып, иликтеп, уңгусун таап, андан ордуна коюп, грамматикалык сөздүккө киргизип, ирээттеп, анан жаздык. Ошон үчүн бизге грамматика керек болуп калды. Андан грамматиканы издей баштадык, карап турсаң кыргыз тилинде грамматика жок экен. Анткени, грамматика деген сөздү кээ бирлери орфография деп айтат, кээ бирлери синтаксис, кээ бирлери морфология деп, кээлери фонетика дейт. Булардын баары биригип келип грамматика болуп саналат. Буларды ар бирин өзүнчө карап келишкен. Тилди кой сойгондой жиликтеп туруп өзүнчө бөлгөндөй карап жатабыз, бири- бири менен байланышпайт. Ошон үчүн жаңыдан жасай баштадык. Убагында академик Батманов жасаган экен, 1935-1939 жылдары 3 китеп чыгарган, ал жөнүндө эч ким билбейт экен. Ошону таап, карап чыгып колдонуп, андан кийин жаңы чыккан сөздөрдүн грамматикасын иликтеп отуруп жаздык. Эми анын ичинде адабият деп жатабыз. Адабият болсо ошол эле Илимдер Академиясын, Жогорку Кеңешти алып карасак сөздөр туура айтылып жатабы же жокпу, чар-жайыт болуп жатат, туура келеби, келбейби, ушул жагы кызык болуп жатат. Ошол үчүн кыргызча-орусча сөздүктү адабий нормада деп берип жатабыз. Андан адабий эмес норма деп бөлүп карап чыктык. Ал сөздөрдү колдонсо болот, бирок адабий тилде болбой калат, ошентип талдап бөлүп сөздүк катары биринчи жарык көрдү. Адабий жана адабий эмес нормадагы жаңы чыккан сөздөр, англис тилинен келген сөздөр ж.б. ал сөздөрдүн маанисин ансыз деле жакшы түшүнөбүз.

Осмоналиев Каныбек: Эмил Дайырович, эми ушул багыт боюнча, мен да кыргыз мектебин бүткөм, кыргыз тилинде мүмкүн болушунча дурус эле жазам деп жүрчүмүн. Бирок спецификалык китептерди жаза баштаганда физика-техника боюнча, алсыз экендигимди сезип, ардандым. Анан Кыргызстандагы бир топ техникалык терминдердин сөздүгүнө кайрылдым. Биринчиден эмнени байкадым, алар бири-биринен асман менен жердей айырмаланат. Академик А.Жайнаковдун жетекчилиги астында өткөн кылымдын 80-жылдарынын аягында терминдердин сөздүгү чыккан. Андан кийин профессор Ж.Усубалиевдин жетекчилиги менен КТУнун мугалимдери да сөздүк чыгарышкан. Экөө бири-бирине туура келбейт. Мисалы, лазер технологиясы боюнча жазып жатып, бир эле терминге эки башка түшүндүрмө берген. Бир чети эки китепти салыштырып жатып күлкүң келет, экинчи жагынан кайгырасың. “Лазердик накачка”, “заселение уровней” деген сөздөрдү эки китепте бири-бирине карама-каршы, болгондо да физикалык маанисин бузуп которушкан. Эми бул сиздердин китептин бет ачаарын жасап, Илимдер Академиясы менен айкалыштырып, ошол унификация маселесин чогуу кароо үчүн отурсаңыздар болобу?

Эмил Дайырович: Сиз туура сөз айтып, терминология боюнча кайрылып жатасыз. Кептин баары терминологияда болуп жатат. Терминком деген Совет убагында Илимдер Академиясында бар болгон. Азыр Илимдер Академиясы бейтарап болуп калып, 1998-жылы өзүнчө Тил комиссия болуп чыкты, ал 2008-жылга чейин колдонуп жүрүштү. Андан кийин ал иш Терминком Өкмөткө келип калды. Ал жакка келгенден 2 жылдан кийин жок болуп жоюлуп калды. Илимдер Академиясына барайын десем ал жакта жок экен. Эми кайрадан куруп жатат. Ошон үчүн мурдагы чыккан сөздүктөр бар беле, же жокпу белгисиз болуп жатат.

Осмоналиев Каныбек: Эми сиз экөөбүз чындыгында, чоң маселе көтөрүп жатабыз. Менимче радиоугармандар уккандан кийин да, бул маегибиз “Марал” радиосунун интернет баракчасына да чыгат. Ошол себептен керектүү адистер менен да жолугуп сүйлөшөбүз деген ойдомун.

Эми сиздерге мен өтүп бара жаткан жумадагы эң чоң илимий жаңылыктарды даярдап келдим эле, аны окуп берейин.

АКШнын Орегон университетинин окумуштуулары ар бир адамды микробдордон турган уникалдуу көзгө көрүнбөгөн булуттар курчап жүрөрүн аныкташыптыр. Алар эксперимент караты бир нече ыктыярчыларды герметикалык кабиналарга жайгаштырган, андан соң аларды курчаган абанын үлгүсүн тыкыр изилдешкен, натыйжада ар бир адам үчүн мүнөздүү болгон майда бөлүкчөлөрдөн турган булутчалардан тураарын катташкан. Окумуштуулар аларды персоналдык микроб булуттары, же болбосо “зыяндуу нимбалары” деп аташты. Булуттарды өздөрүнүн уникалдуулугу жагынан, адамдын индивидуалдуулугун көрсөткөн манжаларынын изи менен теңөөгө болот экен. Криминалистика менен медицинада колдоно башташты. Эң кызыгы ушул жуманын шейшемби күнү Сан-Диегодо Калифорния университетинин профессору Питер Доррештайн жогорку булуттарды пайдаланып, адамдын жашаган жерин, кандай тамак ичкенин жана кандай ооруга чалдыкканын таап, аныктап бере ала турган компьютердик программа түзүүгө жетишкен. Окумуштуунун ою боюнча ал молекулалар адам мобилдик телефон менен суйлөшкөндө, ошол телефондо калган дем алуусунан алса да болот экендигин изилдеген. Демек, бул технология менен кылмышкерлерди кармоого чоң көмөк берет дешүүдө. Чындыгында интернет сайттарда бул абдан дүркүрөгөн чоң жаңылык болуп жатат.

Дагы бир жаңылык, урматтуу радиоугармандар, Улуу Британиялык физиктер суунун жаңы төртүнчү агрегаттык абалын аныкташты. Эми биз суу өзү үч агрегаттык абалда болоорун мектептен окугандан баштап эле билебиз. Суу – суюктук, газ түрүндө- бууланат, катуу түрүндө – муз болот. Бирок, заттын төртүнчү абалы плазмага да айланат экен. Болгондо да эң экстремалдык температурада эмес, жөн гана кайноо температурасына чейинки эле температурада алууга болот. Ушуну англиялык физиктер аныктап чыгышты жана бүгүнкү күндө катуу талкуу жүрүп жатат. Ал үчүн суунун температурасы 40-60 ^оС болуш керек экен. Демек, биз күнүгө эртең мененки чай кайнатып жаткан учурда суунун плазма абалынан өткөрүп жиберет экенбиз да. Эң кызыгы 50 ^оСда суунун сынуу коэффициенти өзгөрөт экен, оптикалык коэффициенттеринин бири. Экинчиден, 53 ^оС болгондо, анын электр өткөрүмдүүлүгү өзгөрөт, 60^оСда жылуулук өткөрүмдүүлүгү өзгөрөт экен. Демек, суунун температурасы өзгөргөн кезде агрегаттык абалынын өзгөрүшү жүрөт экен. Плазмалык абал деп биз жогорку иондошкон газды элестетебиз. Демек, биз электрондук-плазмалык чайды ичип коёт экенбиз. Бул да абдан кызыктуу нерсе.

Дагы бир кызыктуу окуя, Швецариялык окумуштуулар көзү азиз, сокур адамдар үчүн эң сонун курал жасашты. Кубаттуу, бирок кичинекей компьютер эки камера жана наушник менен жабдылган, азиздин айлана чекесин толук сканирлөөгө жана ага бардык маалыматтарды бере тургандай кылып жайгаштырылган. Эң башкысы ал жолуккан кишини тааный алат. Анткени тааныштарынын баарын программа аркылуу системага алдын ала жазып, киргизип коюлат. Ошондой эле жасалма интеллект технологиясынын негизинде азиз кишинин айланасында болуп жаткан кубулуштарды да байкап турууга болот. Бул чынында эле абдан жогорку технологиялык жетишкендик болуп эсептелет. Бирок, тилекке каршы бул азыр абдан кымбат. Ошол эң кичине компьютер, эки камера, наушник өзүн бири-бирин системага келтирип иштетип, ирээттүү түрдө пайдалануунун өзү абдан чоң технологиялык жабдуу болсо керек.

Эмил Дайырович! Ар кандай илимий жаңылыкты айтсак эле дароо спецификалык терминдерге жолуктурабыз, дуушар болобуз. Ар кандай чар жайыт которуулар менен өзүбүздүн да башыбыз айланып калды.

Эми сиздин жалпы эле биздин бүгүнкү билим берүү системасы жөнүндө оюңуз кандай?

Эмил Дайырович: Өтө татаал маселе. Мен дайыма ойлочу элем, Совет убагында кандай экенин биз азыр көрүп жатабыз. Бирок кудайга шүгүр, жакшы эле балдар бар, бирок жалпы, бизде азыр министрликпи, же башка жердеби бардыгын жакшы билген адистер жетпей жатат. Мисалы, кызык, бир кезде мен өзүм сурамжылоо жасагам. Жолдо өтүп бара жатып үч бала келе жатат. Окуучулар силер кай жерде турасыңар десем, алар айтат мына театрдын жанында турабыз дейт. Кайсы театрдын, атын билесиңерби. Опера балет театры дейт. Мунун аты ким десем Малдыбаев атындагы театр. Малдыбаев ким экен деп сурадым. Бирөө айтат бул комузчу беле деп, экинчиси жок ал ырчы болчу, жок ал ырчы беле же манасчыбы деп коет. Жок силер эч нерсе билбейт турбайсыңарбы бул театрдын биринчи директору болгон дейт. Көрдүңүзбү? Ошого жеттик биз.

Осмоналиев Каныбек: ЮНЕСКОнун акыркы билдирүүсүнө караганда биздин Кыргызстанда 60 000ге жакын бала мектепке барбайт деген маалымат бар. Анын ичинен 30 000 бала нормалдуу, баштапкы билим ала албай келишет, 85%ы мектепке чейинки балдар бала бакчага бара алышпайт. Дагы бир сан, биздин университеттердеги профессорлордун, доценттердин алган маянасы Россияга караганда 10 эсе аз, Казакстанга караганда 8 эсе аз. Эми кептин баары эле ушул акчада болуп жатабы, же биздин өзүбүздүн пейилибиз да кээде тарып баратабы?. Айталы, согуш жылдарында деле мындан жаман каржылоо болгон да. Билим берүү системасын агартуучуларыбыз көтөрүп келишкен да. Мен да мурунку билим берүү министри катары мойнума алам, көп, бирок, канча аракет кылсак деле жыйынтыгы начар болуп жатат. Бирок, жогоруда айткандай натыйжа жок болуп жатат. Илим фонду түзүү боюнча кандай дейт элеңиз. Билим берүү министрлигинин алдында Илим фонду түзүлүп, анын жетекчиси бир азаматыбыз ошол эле учурда илим департаментинин башчысы, ошол эле учурда билим берүү министрлигинын орун басары экен. Эч кандай биз күткөндөй натыйжа болбой жатат го.

Эмил Дайырович: Биз даяр нерсеге көнүп калдык окшойт. Эч ким эч нерсе жасабай эле даярды карап отурабыз. Ошол эле билим, илим деп жатабыз. Ошол эле Илимдер Академиясын алсак, мурда болсо илимдер Академияга жазыш керек деп анын баасы жогору болчу. Азыр Академия дегенди жөнөкөй нерседей кабыл алышат. Бир жолу мен Илимдер Академиясына барышым керек болуп калды. Бир таксист баладан сурап калдым, Академияга жеткирип кое аласыңбы, ал жерди билесиңби десем. Билем деди да мени башка эле жакка алып барды. Сен кайда алып келдиң десем, мына “Финансовая академия” деп жатпайбы. Бул эмес десем. А башка Академиябы, Юридикалык академиябы. Ошо жакка барасызбы дейт. Ай, Улуттук Академияны билесиңби десем, биринчи угушум дейт. Көрдүңүзбү Улуттук Академияны билбей бара жатышат. Азыркы жаштар Академия деген сөздү окуу жай деп түшүнүшөт экен. Демек азыр иштебейт, жыйынтыгы да жок, өзү да билинбей калып жатат. Мисалы, алар китеп чыгарат, бирок, эч кимге жетпейт. Алар колдонуп жатабы, университеттерге жеттиби, студенттер окуп жатабы, жыйынтыгы, натыйжасы тилекке каршы билинбей калып жатат.

Осмоналиев Каныбек: Тилекке каршы деңгээлибиз төмөндөп бараткандай. Менин түшүнүгүм боюнча билим берүү, илим системасы, айрыкча интеллектуалдык менчик системасы, инновация булар бири-биринен ажыратылгыс каралыш керек. 25 жылдан бери булардын ар бири өз-өзүнчө болуп келишет. Россияда, Казакстанда, Өзбекстанда мисалы, патент системасы жана билим берүү системасы бардыгы бир министрликке баш иет. Таджикстанда да 3 жылдан бери ушул системада иштешет. Ал жакта менин аспирант докторантым азыр Илимдер Академиясынын президенти. Аны менен тез-тезден байланышып турам. Аларда да жогорудай системага баш иет. Сиздин оюңуз боюнча кыргызча-орусча сөздүктү түзүп, башыңызга келип жатканын сезип жатсаңыз керек. Ушунун баарын чар жайыт кармап алганыбыздан болуп жаткан жокпу.

Эмил Дайырович: Кыргызпатенти биз бөлүп-жарып кетип, ал майдаланып чачыранды болуп калгандыктан, анын аты бар заты жок болуп калды. Эч кандай каржылоо жок, эч ким аны колдоо көрсөтпөй ушундай төмөнкү деңгээлге жетти.

Осмоналиев Каныбек: Тилекке каршы чынында эле ошондой болуп жатат. Мени абдан кайгырткан нерсе илим системасы менен инновация системасын экиге бөлүп, илим саясатын билим берүү министрлигине, инновация саясатын Кыргыз патентине берип койду. Мунун өзү эле туура эмес экендигин билдирет.

Дагы бир аз убактыбыз бар. Урматтуу угармандар дагы бир чоң жаңылыкты айтууга кызыгып турам.

Оксфорд университетинин окумуштуулары адамдын илебинен, оозунун кыймылынан окуй ала турган жаңы компьютердик программаны түзүшүптүр. Аны “Липнет” деп атап коюшуптур. Ошол эффект менен сүйлөп жаткан адамдын сөзүн 93%га чейин билүүгө болот экен. Көрдүңүзбү кандай жетишкендиктер болуп жатат. Бул боюнча сиздин оюңуз кандай?

 Эмил Дайырович: Техника менен инновацияны тең колдонуш керек. Техника жагын унутуп калып жатабыз. Биз ошол лингвистика деп жатабыз. Лингвистика азыр техника менен байланышып калды. Лингвистика бул фундаменталдык илим, “математикалык лингвистика” деген өзүнчө бир багыт бар. Биз аны адабий нормасын карап эле тим болобуз. Мисалы, компьютердик тил корпусу деген бар, ошону менен биз колдонуп жасап жатабыз да. Корпусту кээ бирлери ойлойт, бул өзүнчө имарат деп. Бул жерде корпус-тулку деген маанини, компьютердик кыргыз тилинин тулкусу дегенди билдирет. Ошонун компьютеризациясын жасап, техникалык жагын иштетип, математикалык жагын караш керек болуп жатпайбы. Ошону эч ким түшүнбөй жатат.

Осмоналиев Каныбек: Мен, биздин кыргыз илимин акыркы 5 жылдан бери изилдеп макала даярдадым. Акыркы 5 жылдагы илимдеги жетишкенибиз кээ бир индивидуалдык жекече иштеген адамдардын жасаган ишинин негизинде гана болуп жатат, системалуу көрсөткүчтөр жок. Мисалы, Кытайда темир жол вагондорду жасоо корпорациясы темир жолдун (левитация) үстүндө калкып уча турган жаңы поезд ишке киргизди. Бул баягы левитация деп айтып жүрөбүз, бирок булардын конкреттүү иш жасаганын караңыздарчы. Поезддин ыламдыгы 600 км/саат болот экен. Бул самолеттун учуу ылдамдыгына жакындап жатат. Экспериментте 5 км аралыкта жасашып, Пекин шаарынын четинде сынашты. Мурда 5 жыл мурун ошол эле эффекти Шанхай шаары менен анын аэропортунун ортосунда байланыштырып жасашкан. Анда ал поезддин ылдамдыгы 430 км/саат болгон экен. Азыр аны дагы ылдамдыгын 170км/саатка көбөйтүштү. Магниттин эсебинде Джозесффон менен Мейснердин эффектиси иштейт. “Воздушная подушка” деп коёт. Японияга барганда көрдүк эле эксперимент түрүндө, ал эми булар болсо реалдуу түрдө жасап жатышат. Демек, биз Кыргызстанда, айталы, Конституцияны жоготуп жиберип ызы-чуу болуп жүрсөк, башка элдер самолеттун учуу ылдамдыгына жакын келип жүрө турган поездди жасап отурушат. Мында сүрүлүү деген жок болуп, эң негизгиси Мейснердин эффектисин б.а. өтө өткөрүмдүүлүгүн камсыз кылыш керек. А бизде өзүбүздүн асфальт төшөй турган жолдорубузду жасай албай жүрөбүз. Эмил Дайырович, чынында өзүңүздүн жасаган эмгектериңиз, линвистика боюнча оюңуздү билдирип кетсеңиз. “Марал” радиосунун жамаатына кандай пикириңизди, тилектеризди, сунуштарды айтсаңыз.

Эмил Дайырович: Мен айтат элем, азыр биз ХХI к. жашап жатабыз. Баары компьютер менен байланышкан. Эгерде лингвистика жагын айтсак, компьютердик лингвистика колдонулуп иштетилип жатат, ошону белгилегим келет. Биз сөздүк жазып жаткан учурда, мурдагыдай эмес компьютер жагынан алып караганда, эки адам 60 компьютердик программа жасап койдук. Ошол программалар менен колдонуп жатышат, бүтүндөй бир институттун ишин жасап, эгерде эл компьютерди туура колдонсо, биз аларга бир топ жеңилдик келтирдик. Компьютердик кыргыз тилдин корпусуна 12 500 млн сөздү киргиздик. Казакстан, Түркмөнстанда мына жакында жасалып жатат. Мисалы, Россияда Илимдер Академиясынын катышуусу менен 65млн. сөздү жасашкан. Бирок биз Кыргызстанда жасап койсок да колдоо тапкан жокпуз. Быйыл Тил Комиссиясы акча бөлүп беребиз деп атакет жасашты. Бирок ар кандай себептер менен ал да калды. Акча берип иштетсе болбойт беле, аларга жыйынтык керек болгон да.

Осмоналиев Каныбек: Эмил Дайырович эми жалпы эле илимге күйүп-бышып отурганыңызды биздин “Марал” радиоугармандары да сезип жаткандыр. Биринчиден, ушундай аба ырайынын татаалдыгына карабай сыркоолоп турсаңыз да келип аңгеме куруп бергениңиз үчүн чоң рахмат. Ден соолугуңуз чың болсун. Урматтуу “Марал” радиоугармандары ушуну менен биздин “Илим жана турмуш” радиоберүүбүздүн соңуна чыгып бара жатабыз.

Саламатта болуңуздар. Радиоберүүнү алып барган мен, профессор Каныбек Осмоналиев.

“Марал ФМ”, 22.11.2016-ж.

Макала Жаңы сөздөрдү сөздүккө киргизүү заман талабы бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Мезгилинде Аксынын мыкты уулдарынын бири болгон Сулайманкул болуш Өтөнүн талантын ашкере баалап сыйлаган. Жеңижок менен Эсенамандын айтышында Жеңижоктун комузунун кылы үзүлүп кеткен жери бар.

Иш сапарда жүрүп түркүн — түркүн кызыктарга жолугасын, бул сапар да сапарыбыз олжолуу болду деп айтсам жаңылышпаган болом. Заманыбыздын залкары, жез таңдай төкөмө Өтө Көкө уулу –Жеңижок Аксыда жашап өткөнү жаамы журтка маалым. Мезгилинде Аксынын мыкты уулдарынын бири болгон Сулайманкул болуш Өтөнүн талантын ашкере баалап сыйлаган. Жеңижок менен Эсенамандын айтышында Жеңижоктун комузунун кылы үзүлүп кеткен жери бар. Ошол жез таңдай төкмө деген улуу наамды да дал мына ушул Сулайманкул болуш ошол айтыштан кийин ыйгарып, Өтөгө колуктусу Көксулууну алып бергендиги тарыхтан бизге маалым. Эсенаман төкмөнүн айтуусунда мындай деген сап учурайт.

«Ажынын уулу Сулайман,
Ала барман бакшы дейт.
Бир мүнөзү кармаса,
Бой бербеген жинди дейт,
Антсе дагы башкарып,
Акысынын ичин билди,- дейт» деген сап учурайт. Эмне үчүн Эскең Сулайманкул болушту бакшы деп жатат. Анын өзүнчө тарыхы бар. Базар-Коргондо чоң той болуп калат. Ошол жерде Жеңижокко көз тийип, сыркоолоп калат, ошондо Сулайманкул болуш бир торпок алып келдирип, садага чаап жиберип, ырымдатып Жеңижокту сактап калган. Дал ошону айтып жатат. Бул да болуштун Жеңижокко көрсөткөн урмат сыйы деп кабыл алууга болот. Анын өмүрү Кыргыз эли үчүн кымбат экендигин билген, болуш. Дал ошондон Өтөнүн өмүрүн кандай болбосун сактап калуу керектигин ойлогон.

Оозунда элеги жок айрым адамдар Жеңижокту комуз чертпеген деп да чыгышкан. Бирок мезгилинде Жеңижок залкар жез таңдай төкмө гана эмес чоң комузчу, Манасчы, Семетейчи болгондугу бизге чейинки маалыматтарда жетип келди. Токтогул Сатылганов да Жеңижоктун талантына таазим кылып, Аксыга келип бирге жүрүп, чыгармачылык бир сапарда болгондугун айтсак ким танат. Аны Токомдун бир сөзү далилдеп турат. «Мен Өтө акем бар жерде комуз чертип, Ныязалы бар жерде ырдап олтурганым оң» деген. Мына ушунун өзү залкарлар бири-бири кандай урматтагандыгын көрсөтүп турат. Ал эми Өтө болсо өлөр алдында ырдаган «Ким айтат менин ырымды» деген чырамасында «Бир билсе Токтогул билет сырымды, көп болбосо азыраак, Токо сен айтып кой ырымды» деп табыштаган саптары бар. Бул эки залкар өмүр бою бирин-бири сыйлап ардактап жүрүп өтүшкөн. Токтогул сүргүндөн келгенден кийин да Кетмен-Төбөгө жүрө албай кайра Аксыга Өтөнүн жанына келген. Өтө Токону Айгерим деген келинге үйлөп, өзүнүн Раватынын жанына эки бөлмөлүү үй да куруп берген экен. Ошол үйдүн урандылары азыр да сакталып калган. Мезгилинде Током бир гана комузчу гана болбостон колунан көөрү төгүлгөн уста да болгон. Анын бир нече комуздары ушул мезгилге чейин сакталып келет. Төкмө акын Аалы Туткучев да Токтогулдун комузу деп ардактап алып жүрөт, ал эми бир комузду Сыймык Бейшекеев да алып жүрөт.

Жакында Аксыдагы Жаңы-Жол айылында жашаган Турдукул Жуманалиев деген комузчу, чыгармачыл адамдын үйүндө конокто болуп калдык. Ал киши азыр ардактуу эс алууда, мезгилинде Жаңы-Жол айылдык маданият үйүнүн директору болуп көп жыл иштеп, нечен жаштарды тарбиялап уядан учурган адам. Ушул Турдукул акенин бир Борон деген жездеси Жеңижокко тууган адам болгон экен. Борондун байбичеси Турдукул акенин атасы менен тууган, карындаштары болгондугун айтат. Борон аксакал өзү Түбү Таластан болот эле дейт. Жеңижок өлгөндөн кийин Жеңижокко Токтогул өз колу менен чаап берип, чертип жүргөн комузу мына ушул Борон аксакалдын колунда калат. Ал киши ардактап алып жүрүп, кийин көзү өткөндөн кийин комузду Жуманалы аба алып, андан уулу Турдукул акенин колунда калат. Жүз жылдан ашык сакталып келген комуз, көп жабыр тартып калган. Бирок залкардын колунан жаралып, жез таңдай акын өз колу менен кармап чертип жүргөн ыйык жана таберик буюм катары бизге жетип келгени эле чоң табылга деп эсептеп калдым. Комузду бир формада, ат менен жер кесип алып жүрүүгө ыңгайлуу кылып жасап, чапкан экен. Токтогул акындын формасы экендигин көргөн дө эле тааныдым. Союздун учурунда Алымкул Үсөнбаев атабыздын байбичеси Назим апам Токтогулдун комузу деп дал ушундай комузду мага көрсөткөн эле. Дал ошол комуздун өзү экен.

— Менде бир кылымдан бери атадан балага өтүп аздектелип сакталып келе жаткан буюм бар. Сен Токтогул тууралуу бир топ макалалардын сериясын жаздың эле, Абдымомун ушуну сага көрсөтөйүн деп Турдукул аке комузду алып келди. Мен абдан кубанып Турдукул акеге ыраазылык билдирип, комузду Кербен шаарына алып келдим. Кандай сакталган болсо ошол боюнча сүрөткө тартып, бул табылганы элге журтка жарыя кылып койсомбу деп чечтим. Биз үйдөн чыгып баратканда Турдукул акенин байбичеси Уулбү эже жоготуп койбогула, бул кайнатамдан калган таберигибиз деп кайра кайра табыштап жатты.

Мына ошол Током өз колу менен өрүктөн чаап, Өтөгө белек кылган комуз мына ушул экен. Жез таңдай төкмөнүн табериги менен таанышып койгула урматтуу окурманым.

Абдымомун КАЛБАЕВ, акын-жазуучу,
Ашым Жакыпбеков атындагы
адабий сыйлыктын ээси, Аксы району,
“Аймак.КГ”, 14.09.2016-ж.

Макала Залкардан калган таберик Жеңижок акындын комузу бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Журналдын баш редактору Токтосун Самудинов «Кутбилим» газетасынын башкы редактору Кубат Чекировдун суроолоруна жооп берет.

– Токтосун агай, кыргыз баласы үчүн гүлдѳрдүн да эӊ ыйыгы, биринчи эле оозго келери – байчечекей. Жарыктык, кѳктѳмдѳ күн аз жылымдап, кар анча кетелекте эле ар кай жерден үлбүрѳп чыга калган гүлдүн баатырлыгына айран каласыӊ. Журналдын атынын коюлушу бекеринен эмес го дейм. Биринчи редактор катары атын сиз койдуӊузбу?

– Жок. Атын ал кездеги мамлекетибиздин жетекчиси Турдакун Усубалиев ѳзү койгон экен. Анткени 1976-жылдын 24-августунда КПСС БКнын «Кыргызстанда 1977-жылдын январынан «Байчечекей» («Подснежник») деген ат менен балдар журналын чыгаруу тууралуу» атайын Токтому чыккан болчу. Демек, аты Москвага ошондо эле даяр бойдон барыптыр.

– Затына аты жарашып, 40 жыл бою кѳгѳрүп-кѳктѳп келатканы бекеринен эмес экен да! Башка республикаларда ушу сыяктуу журналдардын аты кандай?

– Мен билгени – Казакстанда «Балдырган», кыргызча балтыркан деген чѳп, Ѳзбекстанда «Гунча», кыргызчасы бүчүр болот го, Түркмѳнстанда «Кѳрпе», ал козу деген сѳз экен, Тажикстанда «Чашма», бизче булак болуп которулат.

– «Байчечекейдин» 20 жылдык юбилейи Опера жана балет театрында чоӊ салтанат менен ѳткѳнү али эсимде. Аялдар конгрессинен З. Акбагышева, билим берүү министрлигинен Г. Куликова, мэриядан Л.Комиссарова, «Мээрим» эл аралык фондусунан М. Абдразакова атайын келип, ысык-ыклас сѳздѳрү менен куттукташпадыбы.

– Куликова ал кезде он жашар Дарья деген кызы экѳѳ В. Шаинскийдин «Бирге жүрсѳ досторум» деген ырын кыргызча ырдашты. «Кутбилим» газетасынын атынан тапшырган ѳзүӊдүн адрес папкаӊ да редакциябызда сакталуу. Билинбей арадан дагы 20 жыл ѳтүп кетиптир. Биздин видеоархивибиз бай. Ошо опера жана балет театрында «Байчечекейди» куттукташкан кѳрүнүктүү акын-жазуучулар – С. Жусуевдин, Ш. Бейшеналиевдин, К. Бобуловдун, О. Султановдун жана башкалардын сѳздѳрүн, бѳбѳктѳрүбүздүн концерттик номерлерин бүгүн ЭлТР каналынан эл кайрадан кѳрүп, уга алышат. Анда 9-10 жаштагылар азыр ѳздѳрү үй-бүлѳ күткѳн азамат жигит-кыздар да! Ата-энелеринин кичинекей чактагы элестери, албетте, алар үчүн чоӊ кызыгууну туудурары анык.

– Токтосун агай, «Байчечекей» журналынын басып ѳткѳн 40 жылдык сапары элибиздин соӊку үч муунунун тагдыр-жолун эстетип турат. Ал балалыктын символу сыяктуу. Журнал жѳнүндѳ сѳз болгондо канчалаган чыгаан адамдар кѳз алдыга тартылат.

– Албетте! Баскан жол ошонусу менен кымбат, ошонусу менен унутулгус. Алар – бир жылдарда «Байчечекейде» эмгек эткен сүрѳтчү Белек Жумабаев, акындар Абзий Кыдыров, Жайлообек Бекниязов, сүрѳтчү Иманкул Сагындыков. Редакциянын каттар бѳлүмүндѳ Зейнеш Абакирова менен Жаӊыл Супатаева эжелерибиз үзүрлүү иштешти. Учурда белгилүү акындар – Байтемир Асаналиев, Нургазы Ахмедулин дал жогорудагы таанымал инсандардын чыгармачыл жолдорун татыктуу улантып келишет. «Байчечекейдин» окурмандары Жакыпбек Абдылдаев, Каныбек Жунушев, Амангелди Мисиров, Эсенгул Чопиев, Вахаб Умаров, Батма Абдухамидова, Зууракан Конгайтиева, Зинахан Пасаӊова, Сулайман Рысбаев, Абдыкерим Муратов, Алмазбек Токтомаметов, Абдылда Карасартов, Исабек Токтогулов сыяктуу таанымал калемгерлердин чыгармаларын качантан сүйүп окушат.

– Опера, балет театрында белгиленген 20 жылдык юбилейиӊиздерде журналдын, коллективдин, жеке баш редактордун адресине жылуу-жумшак кеп сѳздѳр айтылды. Анда «Байчечекей» 20 жашта болчу. Бүгүн 40 жашта. Демек, дагы да ыраазылык сѳздѳр кѳбѳйѳ түштү дегенге негиз бар. Кантсе да, мен ѳзүм күбѳ болгон ошондогу бир факт: Кыргыз Эл акыны Омор Султановдун сизге арнап театрда окуган ыры. Бүгүнкү маегибизди ошол ыр менен аяктагым келип турат. Анткени ал ырда мактоо эмес, 40 жыл бою окурман журту ѳзү калыс болгон чындык бар. Сѳз чынынан бузулбайт эмеспи.

«БАЙЧЕЧЕКЕЙ»

журналына жана анын баш редактору
Токтосун САМУДИНОВго

(Журналдын 20 жылдык юбилейинде окулган ыр)

Сен ѳзүӊ да байчечекей сыяктуу
Таза жүргѳн таза акынсыӊ, уяттуу.
Азаматсыӊ, эрте жеткен акылга,
Аӊдап турган дайым тияк-биякты.

«Байчечекей» да бир уул-кызыӊдай,
Балапандай, колдо ѳстүргѳн кушуӊдай.
Биз баарыбыз дал ошондой кѳрѳбүз,
Бизге дагы «Байчечекей» ушундай.

Жаман болсо ар бир үйдүн башчысы,
Жакшы болбойт үй-бүлѳнүн бактысы.
Сен экенсиӊ жакшы апа да, жакшы ата,
Редактор мырзанын да жакшысы.

Жайлоодо кѳп жашыл гүлдүн түрлѳрү,
Жайда назик булбулдардын үндѳрү.
Сен барыӊдан жакшы болуп  ушунча,
«Байчечекей» ушунчалык гүлдѳдү.

Омор СУЛТАНОВ, Кыргыз Эл акыны.

«Кутбилим», 13.01.2017-ж.

Макала «Байчечекей» — балалыктын символу бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Кыргыз Республикасынын балдар адабияты темасындагы чыгармаларга сынакты өткөрүү жөнүндө Кыргыз Республикасынын Маданият, маалымат жана туризм министрлиги республиканын кыргыз тилиндеги балдар адабияты темасындагы чыгармалар үчүн сыйлыктарын 2017-жылы изденип алууга ачык сынак жарыялайт.

Сынакка мектепке чейинки, кенже, орто, уулу мектеп жашындагы жана өспүрүм курактагы балдар үчүн чыгармалар төмөнкүдөй номинациялар боюнча кабыл алынат:

• балдар үчүн чыгарылган эң мыкты поэзия чыгармасы үчүн (китеп).
• балдар үчүн чыгарылган эң мыкты проза чыгармасы үчүн (китеп).
• балдар үчүн адабий чыгармаларды кыргыз тилине эң мыкты которгондугу үчүн.

Сыйлыктарды изденип алууга чыгармалар мамлекеттик органдар, жергиликтүү өз алдында башкаруу органдары коомдук уюмдар жана мекемелер тарабынан көрсөтүлөт.

Сынакка көрсөтүлүүчү чыгармалар көрсөтүүчү уюмдардын сунуш каты менен бирге басмаканалык шрифт менен басылган түрдө беш кем эмес санда берилет.

Материалдар 2017-жылдын 4-январынан баштап, 1-апрелге чейин Кыргыз Республикасынын Маданият, маалымат жана туризм министрлигинин алдындагы Маалымат жана массалык коммуникациялар департаменти тарабынан саат 9.00дөн-17.00гө чейин кабыл алынат. Сыйлык

1-июнь балдарды коргоонун эл аралык күнүндө тапшырылат.

Дареги: Бишкек шаары, Пушкин көчөсү 78, байланыш телефону: 66-03- 32, 66-39- 15

http://minculture.gov.kg, 19.12.2016-ж.

Макала Балдар адабияты темасындагы чыгармаларга сынак жарыяланды бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Соңку жылдары китеп артынан китеп чыгарып, кырктын кырынан ашканда адабиятка алкынып кирген Олжобай Шакирди ким тааныбайт. Адабий сайт ачып, интернетти жиреп киргени социалдык тармактарда отургандар да жакшы таанып калды. Ат жалында кепке тартсак, той-аштардан баш тартып, убактысынын баарын адабиятка арнап калганын айтып, “керек болсо өлсөм сөөгүмдү өрттөп ий деп уулума керээз калтырдым” деп атпайбы чунак киши.

– Олжоке, акыркы жылдары адабият майданында катуу иштеп, удаама-удаа китеп чыгарып атасыз. “Куюн доор” романыңыз сыясы кургай электе эл оозуна алынып отурат. Эми ал чыгармалардын маани-маңызын мындай коё туруп, сөздү башка өңүттөн баштасак. Кыргызстандын азыркы шартында башка иш кылбай жалаң жазуучулук менен, адабият менен жашаса болот бекен?

– Жазуучулук менен жашаса болобу, болбойбу – ал мага кийинчерек маанилүү көрүнбөй калды анча. Маанилүүсү – аңгемелер топтомунан турган «Эски тегирмендин орду», «Куюн доор» романымды акыркы төрт жылдан бери колуман чыгардым. Экөө тең чаңга басылып калган жок. Экөөнүн тең баасын түшүрбөдүм, кымбат саттым. Бекер таркатылбады. Окурман чөнтөгүн аяганым жок. Бул эки китеп мени жазуучу катары таанытты көрүнөт. Ошондон улам дымак күтүп, адабияттын малайы болгум келди. Көпөс саясатчылар азыр журналисттердин далайын малай кылып алыптыр, а менин журналистиканы көрөйүн деген көзүм жок азыр. Ошон үчүн «литературный раб» болгонду ылайык көрдүм. Ырахаттуу экен ал. Адабияттын дагы бир жакшы жери – убакытка да, чөнтөккө да сараң болгонго үйрөндүм. Убакыттын баркын эми сездим. Турмушта акчаң жетишпеген жашоо кеп эмес экен, күн өтө берет. Убакытты кор кылгым жок. Учурда менин иш тартибим 14-15 сааттан кем эмес. Ара-чолодо дене бой чыңайм, шылдыраган муздак сууга жуунам, көз умачтай ачыла түшөт, кайра отурам. Мен азыр той-топурга да барганды койдум. Чакырык жөнөткөндөргө берер жообум: «Тоюңа баргандан менден пайда жок, чакырууну конверт берчүүлөргө таркат!» деп келем.

– Жакшылык-жамандык ар бирибиздин башыбызда го, той-топур аркылуу кыргыздын алака мамилеси түзүлөт эмеспи…

– Стоп! Сурооңдун ары жагын түшүндүм. Элден кол үзүп коёсузбу дегениң да бу. Мен эмне китеп сатыгынан түшкөн аз-маз тыйынымды аш-тойго коротомбу же үй-бүлөмдүн кем-карчысына жеткиремби? Ансыз да тиягына тартсам, биягына жетпеган өп-чап турмуш баштан өтүп атат, үкам… Балама болсо эбак керээзимди айтып койгомун: өлсөм чыгым тартпай, сөөгүмдү өрттөп жибер деп. Андан асман жерге түшүп кетпейт, кыргыздын каада-салтынын кылы да кыйшайбайт…

– Ошентип көжөлүп отуруп жазганыңыздын мээнети кайттыбы жок дегенде?

– Кайтканы ушул: миң нускадан чыгарган китептерим түгөндү. «Куюн доорум» үч ай ичинде сатылып кетти, азырак калган 20-30дайын «Коом жана Мен» сайтынын туруктуу окурмандарына белекке таркатып жибердим. Туруктуу айлыгым жок болгондуктан китептен түшкөн киреше кайра дагы китеп чыгарууга жетпей, баары үй-бүлөлүк бюджеттен артпады.

– Азыр эми “Коом жана Мен” сайтын ачып, адабият менен интернет айдыңында билек түрүнө кириштиңиз. Окурмандарыңыз, авторлоруңуз акырындап болсо да арбып жаткандай. Бирок каржы жагын кантип атасыз?

– Илгери «Ала-Тоо» журналы менен «Кыргызстан маданияты» коомду сабаттуу кармап турган басылмалардан эле, кийин «Асаба» гезити элди саясый жактан 10-15 жыл сабаттуу кармап турду. Азыр барбы ошондой басылмалар? Бар албетте, жалгыз «Ала-Тоо» журналы. Чыгып атат, бирок ал кыргыздын кыйырына жетип аткан жок, себеби бир миллиондон ашык мекендешибиз сыртта жүрөт, аларга басылмалардын жетиши кыйын, ал тургай дубандарга толук жетип аткан жери жок. «Коом жана Мен» сайтын ачкан максатым – сергек окурмандардын кыртышын жоготпой сактап калуу, окурман табитин өстүрүү. Ошо сыртта жүргөн мекендештерибиздин балдарына эне тилибиздеги өрнөктүү чыгармалар жетип турбаса, алардын кыргыз деген аты эле калбаса, заты калбайт! Алар тургай бу жактагы келечек жаштарыбыз ою жетик, тили жатык тарбияланып атабы кыргыз тилинде?! Кыргыз адабиятынын саман-топонун ажыратып берер адабиятчыларыбыз болсо оозеки адис болуп алышты, жазгандары аз. Адабий сын жок үчүн графомандар толуп кетти. Сөз маданиятынын баркы азайды, эптеп сөз чүргөгөндүн баары китеп чыгарып, адабиятка ызаат мамиле кылынбай калды. Анан мунун баарын көрүп отуруп, ичиңен түтөйт экенсиз. Биз улут катары адабий-маданий дөөлөт жаратабызбы же түбүбүздү жоготобузбу? Муну ар бир кыргыз тукуму ойлонушу керек! Андыктан адабияттын жакшы-жаманын ылгай турган бир коом, же бирди-жарым адам чыгышы керек да. Мен ошого бел байладым. Бирок бул жалгыз кишиге оңой-олтоң түйшүк эмес. Мага айлык берген да киши жок, андыктан сайтты түптөгөндөн баштап эле туруктуу окурмандарга кулак кагыш кылып келатам, мен бир кембагал экемин, каралашкыла деп. Албетте, минтип окурмандарга жүгүмдү артып атканым жакшы эмес, бирок башка аргам жок. Мен кетмен чаап жер казсам да тирлик кылып кетер ал-күчүм бар курактамын. Бирок ошол күчүмдү рухий багытка, коом агартууга жумшагым келет. Улут үчүн рухий жакырчылыктан өткөн коркунуч болбосо керек! Мен ошол рухий жакырчылыкка кептелгенибизден корком…

– Азыркы сайтыңыз өтө эле жупунудай көрүнөт…

– Эмне кыл дейсиң? Суусар тебетейи башында сүлкүлдөп турган бай-манаптын жанында жупуну көрүнсө да бирок дервиш куттуу эмеспи деп өзүмдү сооротом. Кеп, сайттын маани-мазмунун кемитким келбейт. Албетте, байманам ашып турса, так ошол сен айткан жупунулукту кооздоп, сайттын эстетикалык көрүнүшүн жакшы дизайнерге жасалгалатат элем, бирок ага акча керек. Бирин-экин туруктуу окурмандар, максатымды түшүнгөндөр бир аздан тыйын салганы менен бирок сырттагы кычыраган суукту көрүп атасың, үйдөгү отун-суума, светиме төлөгөнгө ошолордун жардамы болуп атат. Жеңеңе болсо алдамчы болуп бүттүм, ага укмуштай жомокторду айтам күнүгө. «Мен келечеги бар иш жасап атам, чыда» – дейм. Маркестин аялы Мерседеске окшоп, ал кургур да менин бардык кыйынчылыгыма көндү. Балдарым да көнүп келаткансыйт…

– Кыргыз коомунда адабиятка кызыгуу кандай экенин байкасаңыз керек?

– Ошо кызыккан окурмандар бар үчүн таш көчүк болуп отурам да. Менин тоодой таянычым жеңеңден кийин ошол туруктуу окурмандарым. Алардын кээси жубайымдан кофе берип жиберет, конфет берип жиберишет. Тыйын-тыпыр жөнөтүшөт кээси. Ушу мага абдан таттуу да, үкам. Шимип отура берем конфеттерин, муздак үйүмдө кофесин шорулдатам. Иш жүрө берет. Жазуучунун жашоосу меникиндей эле болушу керек негизи…

«Кабар 24», 10.01.2017-ж.

Макала Рухий жакырчылыктан корккон жазуучу бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Кыргыз кинорежиссеру Айбек Дайырбековду өз өлкөсүнө караганда Казакстанда жакшы тааныйт. Алматы менен Астанада тарткан телесериалдары ага жакшы атак алып келди.

— Айбек, Казакстанда азыр сиздин “Айман менен Шолпан” аттуу жүз бөлүктөн турган соңку сериалыңыз өзгөчө популярдуу болуп жатканын уктук. 100 сериалуу тасма тартуу оңой болбосо керек?

— Албетте оңой эмес. Сериалды тартып жатканда сценарийин алмаштырып койгон учурлар да болду. Сериал 100 сериядан тургандыктан эки топ менен тарттык. Биринчи топ “Казакфильмдин” ичинде иштесе, экинчиси чет жакта. Эгерде бир группа менен тартсак анда 8-9 айга созулмак, эки группа менен иштегендиктен 100 сериялуу тасманы 4 ай ичинде тартып бүтүрдүк. Толукметраждуу тасманы орто эсеп менен бир күндө эки көрүнүштөн (сценка) тартышат, биз бир күндө 13-14 көрүнүштү тарттык. Ар бири эки барак тексттен турат. Эми ойлонуп көрсөңүз, актер бир күндө 13 көрүнүштү аткарыш керек. Бир көрүнүштү бир канча дубльдан тарткан учурларыбыз да болгон. Ошондуктан биз эң мыкты актерлорду тандаганбыз. Даярданбаган адамга бул эң эле оор. Эртең мененки жетиден кечки тогузга чейин иштөө көнүмүш адатка айланып калган. Башкы ролду ойногон Салтанат Бакаева эӊ мыкты ойноду.

— Сизди кошуна мамлекетте кыргыз режиссеру катары таанышабы?

— Биринчи сериалды тартып баштаганда мен жөнүндө Казакстанда такыр сөз кылышчу эмес. Үчүнчү сериалымдан кийин гана журналисттер кайрыла баштады. Соңку «Айман менен Шолпан» телесериалы бүгүнкү күндө көрүүчүлөрдүн айтымына караганда, мыкты тартылган сериалдардын бири катары кабылданууда. Ушул сериалдан кийин казак журналисттери мени көбүрөөк таанытышты окшойт. Кыргызстандан барганымды баары билишет, дайыма «кайсыл жерден келдиӊиз?» деген суроону беришет. Негизи казак телеканалдары сериал тартууга башка жактан дагы көп чакырышат. 2015-жылы чыккан «Аялуу арман» сериалында орусиялык Александр Гончаров деген оператор менен иштештим. Сценарийлерин дагы орусиялык сценаристтер жазышат. Себеби Казакстандын өзүндө сценаристтер аз. Бул проблема бизде дагы орчундуу – сценаристтер жокко эсе.

— Казак сериалдарын кантип тартып калдыңыз?

— Казакстанда баш аягы 6 телесериалга режиссерлук кылдым. Алгач капысынан барып калгам. 2009-жылы агайым Эрнест Абдыжапаров Казакстанда сериал тартып жаткан эле. Бир жумага башка жака кетиши керек болуп калып ордуна мени калтырып кеткен. Ошентип күтүлбөгөн жерден Алматыда бир жума сериал тартып калгам. Мени менен иштешкен продюсерлерге жеӊил болдубу, же иштегеним жактыбы, же мага Эрнест Абдыжапаровго караганда азыраак маяна төлөштүбү айтор бир жыл өткөн соӊ «Астана телефильм» компаниясынын продюсери Алия Увальжанова «Жаным» сериалына режиссер катары чакырды. Көп адамдар аралашкан, техникалык жактан татаал болгон съемкалар кандай болоорун өздөштүргүм келип макул болгом. Ал биринчи сериалымды эки тайпага бөлүнүп казак режиссеру Бахтияр Сейтказиев менен бирге тарттык. Көп миллион бюджеттүү чоӊ сериал тартууда тез ылдамдыкта тартуу максатында бир эмес, эки же үч тартуучу тайпа менен көп иштешет. Болбосо 76 сериядан турган телетасманы бат бүтчүдөй эмессиӊ. Ошентип Бахтияр экообүз эки группа менен тарттык. Мен үчүн бул сериал ушундай ыкма менен иштеген биринчи тажрыйба болгон. Сериал тартуу менен кино тартуунун айырмасын ошондо бизге консультант болгон москвалык продюсер Валентин Опалев түшүндүрүп берген.

— Ошондо жалпы канча тасма тарттыңыз?

— Казакстанда 6 телесериал, Таджикистанда 1 кыска метраждуу кино тарткам. Ал эми Кыргызстанда 1 толук метраждуу тасма, төрт кыска метраждуу тасма. Буга эксперимент катары тарткан анимациялык тасмаларды кошпойм.

— Башка чет мамлекеттерден да тасма тартууга сунуштар болуп жатабы?

— Болуп турат. Акыркы эки жылдан бери бир чоң долбоордун үстүндө иштеп жатабыз. Бирок азырынча айтууга эрте.

Гүлкайыр Бабаева, «Кабар 24», 18.01.2017-ж.

Макала Казак сериалдарынын катыгын берген кыргыз режиссеру бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

— Саламатсызбы, агай? Жөн адам Манаска келбесе керек? Алгач “Манас дүйнөсү” тууралуу сөз кылсаңыз?

— Ар бир кыргыз жаралганда эле Манас жөнүндө маалымат алган деп ойлойм. Кичинекейибизде мектепте “Манас” эпосу тууралуу маалымат азыраак болгону менен Сагынбай жана Саякбай манасчы тууралуу кошумча сабактар өтүлчү. Союз мезгилинде көп маани берилбесе дагы докумениалдуу тасмалар тартылып, изилдөө иштери жүрүп келген. Апам айтып калчу, менин таятам Садык, Чоюке манасчы менен дайыма чогуу жүргөн, санжыраны мыкты билген адам болгон деп. Азыркы убакка чейин биздин өрөөндө мыкты санжырачы катары эл оозунда айтылып жүрөт. Менин ушул дүйнөгө аралашып калганымдын бирден бир себеби дагы ушул деп ойлойм.

— Фонддун жетекчилигине кандайча келип калдыныз?

— Кыргызда жакшы салт бар, ал ар бир наристе төрөлгөндө” мыкты жигит болсун, элине кызмат кылган эр азамат болсун”- деп бата берет. Батанын чоң мааниси бар. Мен да ошол нерсени көкүрөгүмө сактап келем. Азыркы кезге дагы карылар менен жолугушуп, майрамдарда өзүм ар бирине жолугуп, кол алышып учурашып, алардын батасын алганга ар дайым ашыгып турам. Ал эми мектепте окуп жүргөн учурда класстын класскому кийин комсомол комитетинин секретары, институтта курстун жетекчиси, армияда өзүбүздүн ротанын комсомол комитетинин жетекчиси болчумун. Ушул нерселердин баары өзүң жөнүндө гана эмес, эл жөнүндө ойлонгонго үйрөтөт экен. Институтта 5–6 жылдай сабак берип жүрүп, ишкерликке өтүп ал жактан жакшы ийгиликтерге жетишкенден кийин саясатка келип парламентте депутат болдум. Депутат болуунун өзүэле чоң жүк экенин сездим. Себеби, мамлекеттик масштабда ой жүгүрүү, элиме кантип салым кошсом деген ой биринчи орунда турат.

Саякбай манасчынын 120 жылдыгы белгиленген жылы менин жолдош балам Болот Бердибаев демилге көтөрүп, 2014-жылы 17-февралда ушул фондду негиздегенбиз. Балыкчы шаарында манасчынын айкели тургузулуп, басмадан катар катар китептери басылып чыгып жатат. Мындан тышкары учурдун алдыңкы манасчыларынын бири Талантаалы Бакчиевдин салымы чоң болгон учурдагы “Жети күн, жети түн Манас айтуу” иш чарасын салттуу түрдөөткөрүп туруу максатында баштаганбыз. Бул иш-чараны быйыл үчүнчү жолу “Супара” этнокомплексинде өткөрүп жатабыз. 2015-жылы күздө Б. Бердибаев Саякбай атанын көркөм тасмасын тартуу сунушун айтып калды. Бул Манасты жайылтуунун эң жакшы жолу болору мага абдан жакты. Маанилүү тасманы тартууга чоң жоопкерчилик, чоң каражат керек болчу. Мен үй-бүлөм менен кеңешип, бир жумадан кийин макул болуп, тасманы тартууга бел байлаганбыз. Буюрса 2017-жылы мартта аны жалпы кыргыз элиме тартуулайбыз. Тасманы жогорку деңгээлде тартканга аракет жасадык. Буга карата менин жеке пикиримде элдин манасчыларга болгон көз карашы, сый- урматы бир нече тепкичке көтөрүлөт жана дүйнө эли Манас боюнча кабардар болот.

— “Манас” эпосунун канча варианты менен таанышсыз жана бул жаатта кандай илимий эмгектериңиз бар?

— Мага абдан жакын суроо экен, себеби мен илимди сүйгөн адаммын. Буга чейин Манастын тегерегинде ар кандай кырдаалдарда оюмду айтып, статьяларды жазганга аракет кылып жүрөм. Жалпы элге тартуулай элекмин бирок Манастын темасында жазган макалаларым бар.

— Фонддун өнүгүүсүнө кандай салым кошуп жатасыз?

— Кандай иш жасасак дагы анын баары каражат маселесине келип такалат. Ошондуктан ишкер катары чоң салымымды кошуп жатам. Бүгүнкү күнүөтүп жаткан “Жети күн, жети түн Манас айтуу” иш-чарасын жылда чогуу өткөрүп келебиз бирок быйыл негизги бөлүгүн өзүм каржылаганга туура келип жатат. Дагы бир чоңөзгөрүү фондубуз эл аралык болуп кайра катталдык. “Манас” эпосу Юнеского катталгандан кийин, дүйнө элинен бул баалуулукту биз менен да бөлүшкүлө деген чакырык болду. Ошол нерсеге реакция катары дароо эле “биздин фонд эл аралык болушу керек “ деп демилге көтөрдүм. Себеби, манасчылык өнөрдөгү, “Манас” эпосундагы чоң руханий байлык башка элдерге дагы жарык чачып жакшы жыйынтык берсе деген тилегибиз бар. Бул нерсе менен биз өнүгүүнүн жолун таба алдык десем болот. Себеби Манаста каза берсе түгөнбөгөн байлыктын кени бар. Андагы эң негизги тема ынтымак. Анткени Манас кырк урууну бириктирип каганат түзгөн. Айтсак дегеле өнүгүүнүн жолун ачкан үч несе бар. Алар, билим берүү, медицина, маданият. Үчөө эгиз козудай, бирок да негизгиси бул маданият. Ал болбосо билим берүү да, медицина да өнүкпөйт. Ал эми “Манас” эпосу маданияттын негизги өзөгү. Демек, өнүгүүнүн ачкычы “Манас” эпосу.

— Манасты жайылтуу учурдун негизги талаптарынын бири. Бул боюнча кандай аракеттер көрүлүп жатат?

— Жайылтуу боюнча чоң долбоорду жогоруда айтып өткөн тасма тартуу боюнча, андан сырткары биз кичинекей балдардан баштайлы деп жатабыз. Биздин максатыбыз биздин балдар башка мультфильмдеги каармандарды эмес, “мен Манасмын”, “мен Чубакмын” деп ойногудай болсо деп ойлойбуз. Ал үчүн бизге эмне керек? Биринчиден жаш балдарга арналган китептер керектелет, экинчиден мектептерде Манас таануу боюнча конкурстар жүрүп жатат. Быйылкы “Тарых жана маданият” жылына карата Манас, тарых жана адабият депүч багытта мектептер аралык конкурс өткөрүп жатабыз. Буга чейин райондук деңгээлдерде өткөрүп келсек эми облустук багытта өткөрөбүз. Биз ушул нерселерди жасап жатып, мунун абадай керек болуп жатканын түшүнүп жатабыз. Анткени адамга алгач акча эмес руханий байлык керек.

— Учурдагы муундан үмүтүңүз кандай?

— Кийинки муундун жакшы, жаман болушуна улуу муун жоопкерчиликтүү. Алыс кетпей өзүбүздүн эле айлананы карасак, жаштар үчүн чоң сабак болчу жакшы иш-аракеттер жүрүп жатат. Жакында эле “Маданият” телеканалында Манас айтуу боюнча 15 жаштан 25 жашка чейики жаштар арасында конкурс өткөрдүк. Ошого келген балдар аркылуу дагы жаштардын Манаска болгон кызыгуусу өтө жогору экенин билсек болот. Буюрса Кыргызстандын келечеги кенен.

— Сидин үй-бүлөңүздө эпостун мааниси кандай?

— Менин үч уулум бар. Эки уулум Бишкекте жашагандыгызга байланыштуу орус мектепке окуп калышты. Атасын көрүп буюрса уулдарым дагы бул чөйрөгө көбүрөөк жакын боло башташты. Ал эми кичүү уулум иш-чаранын ачылышында тыпылдатып Манас айтып берди. Бул тайэнесинин эмгеги, себеби атаңар ушундай жакшы иштерди жасап жатат деп үйрөтүп коюптур. Ал эми үйдө апасы дагы менин жасаган иштериме кубат берип ар дайым колдогонго даяр турат.

— Манаста “устат-шакирт” түшүнүгүнүн мааниси абдан чоң эмеспи. Өзүңүздүн уулуңузга учурдагы манасчылардын кимиси устат болсо дейсиз?

— Чынын айтсам бул мен үчүн татаал суроо болуп калды. Бул туурасында ойлонбоптурмун. Уулум өз алдынчалуулукка көнгөн. Агайлары менен озү келип тил табышып жаткандан кийин устатын да өзү тандап алса керек.

Маектешкен Алия Тургуналы кызы, «Таян.КГ»

Макала Саматбек Ибраев, “Саякбай Манасчы” коомдук фонддун жетекчиси: “Буйруса аракетибизде орчундуу жылыштар болууда” бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Жакында Кыргыз Өкмөтү жөнөткөн атайын экспедиция Ооганстандын Чоң жана Кичи Памир тоолорун туруктуу байырлашкан кыргыздарга гуманитардык жардам жеткирип, алардын бүгүнкү ал-акыбалы менен жакындан таанышып кайтты. Четөлкөдө жашаган кандаштарыбыздын азыркы таптагы турмушу, чынында, мышык ыйлагыдай экендигин аталган экспедициянын мүчөсү, ОшМУнун четөлкөлөрдө жашаган кыргыздарды изилдөө борборунун жетекчиси, саясат таануу илиминин кандидаты, доцент Расул АБАЗБЕК уулу кабарчыбызга курган маегинде жашырган жок.

— Расул мырза, алыскы сапардан эсен-соо кайттыңыздарбы? Дегеле ушул тапта Ооганстандын Чоң жана Кичи Памириндеги тоолорду жалпысынан канча кыргыз байырлап атыптыр?

— Чоң жана Кичи Памирде ушул тапта канча кыргыз туруктуу байырлагандыгын биз түгүл Ооганстандын расмий бийлиги деле билбейт экен, алар дагы бизге абдан так маалымат айта алышкан жок. Бирок, биздин сапарыбыздагы өзүбүздүн эсебибиз гана боюнча 300 чакты түтүн, тактап айтканда, 1500 чакты киши опурталдуу аймакта дагыле өмүр кечирип жатышыптыр.

— Өз көзүңүздөр менен көрдүңүздөр да. Ооганстандагы кандаштарыбыздын жашоо-шарты, дүйнөлүк жалпыга маалымдоо каражаттары жазгандай, абдан эле катаал өңдөнөт?

— Ооба. Биринчиден, Чоң жана Кичи Памир жергеси өзү географиялык жактан абдан эле катаал аймакта жайланышкан. Мындайча айтканда, деңиз деңгээлинен 4000 метр бийиктикте кыргыздар өздөрү гана жашашат. Ал эми жайлоолору андан ары тээ 5000 метр бийиктикте орун алган.

Экинчиден, аталган эки аймак тең азыркы заманбап цивилизациядан караманча эле алыс калган. Маселен, район борбору Ваханга эле жетиштин өзү кыргыздар үчүн оңбогондой эле азап! Жол ката улам-улам топоз жана ат алмаштырып атышып, ал жакка араң гана барышат.

Кайран топоз жаныбары баарына тең чыдайт экен. Жылкылар дагы бар. Тилекке каршы, бээлерди жергиликтүү калк таптакыр саашпайт, демек, буердеги кыргыздар эч кымыз ичишпейт экен. Булар жылкыларды унаа сыңары гана урунушкандыгын баамдадык.

— Боордошторубуз деги узак жашашат бекен? Угушубузга караганда, шартка байланыштуу памирликтер кыздарын эрте эле күйөөгө узатышат турбайбы?

— Чоң жана Кичи Памирде эң узак жашаган кыргыз жетимиштин тегерегинде экендигин аңдадык. Орточо өмүр сүрүү узактыгы элүү-алтымыштан аша элек. Чоң жана кичи памирликтер кыздарын он-он эки жашынан эле күйөөгө узатышаарын өздөрү деле жашырышкан жок. Мунун негизги эле себеби: балдар өлүмү аймакта абдан жогору. Бизди аябай өкүндүргөнү: Улуу жана Кичи Памирде кыз-кыркынын биздегидей турмушка даярдабай туруп эле дароо күйөөгө узатышат экен. Кыздардын макулдугун бир ооз сурашпагандагы бизди чындап эле абдан таң калтырды.

— Баса, биз билгенден Кыргыз бийлиги тарабынан Ооганстандагы кыргыздарды түпкү Мекенине көчүрүү аракеттери жасалып жатпады беле. Эмне, мындан деле эч майнап чыкпаптырбы?

— Ооба. А түгүл мен билгенден Кыргыз президенти Алмазбек Атамбаев тарабынан мамлекеттер аралык деңгээлде дагы бир катар иштиктүү сүйлөшүүлөр жүргөн. Баса, эл аралык укук нормаларына ылайык биринчи кадамды Ооганстан Өкмөтү өзү жасаганы оң. Ал эми Кыргыз бийлиги бул маселени андан ары жайгарганга дарамети дагы, каражаты дагы жетээрине мен толук ишенем! Мына, Ооган кыргыздарына гуманитардык жактан жардам көрсөтүү маселеси 2008-жылдан бери эле сүйлөшүлүп, тилекке каршы, муз ордунан таптакыр жылбаптыр. Мына, эми гана өз ара көмөктөшүүнүн сааты чыгып олтурат.

— Расул мырза, Ош мамлекеттик университети деле өзүнчө акция өткөрүп, Оооганстандык кыргыздарга кыйла каражат топтободу беле. Аны эмнеге сарптадыңыздар?

— Быйыл ОшМУда өткөрүлгөн атайын марафондо 400 миң сомдон ашык каражат топтолгон. Буга атайын комиссиянын чечимине ылайык Памир кыргыздарына абдан зарыл жылуу кийим-кечелерди, жууркан-төшөктөрдү, азык-түлүктөрдү сатып алганбыз. Ошолорду толук бойдон жеткирдик. Анан мектеп жашындагы балдарга дептер, альбом, калемсап, түстүү карандаштарды тапшырдык Баса, бул акцияны ОшМУнун ректору, профессор Каныбек Исаков жеке өзү демилгелеген эле. Ошентип, иш-чаранын жүрүшүндө 400 миңден ашык сом топтогонбуз. Мен Кыргыз Өкмөтүнүн атайын экспедициясынын курамында ушул жардамыбызды ооганстандык боордошторубузга толук жана калыс таратканга катыштым.

Кепке тарткан Алишер ТОКСОНБАЕВ, “Аймак.КГ”, 05.11.2016-ж.

Макала Расул АБАЗБЕК уулу: “Чоң жана Кичи Памирди байырлаган кыргыздар азыркы цивилизациядан таптакыр алыс экен” бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Көптөн бери, наати жыйырма жылдай болуп калды окшойт, жаш баланын тилиндей ширин, жүрөгүңдү кубанычтай туйлаткан, сөз жанынын сүйүнүчтүү үнү угулуп турган, ошол эле учурда ошол сөз махабатынын эки дүйнө арманынан жаралган сеникиндей анделек жыттуу аңгеме окуй элекмин, Абдиламит. Ошону айтсаң, азыркы кыргыз прозасы булбулу качкан токойдой болуп томсоруп турбайбы. Булбулдун сайрашы түгүл, балапандардын канат кага “апалаган” үнү угулбай калбадыбы. Кырдаал кылычын тартпай койду го, кыязы, ушундан улам болсо керек, тили ширин, маин мүнөз, жылдыз кыял проза тургай, азыр поэзия да сүйлөбөй калды. Тилине тикен сайылган, боору таштан, жүрөгү канжар мизинен жасалган нескара чыгармалар эл безерлеринин эрмеги болуп жатат окшойт.

Адабиятыбыздын гүлдөө мезгилин жараткан Ө.Даникеев менен А.Саспаевдин, А.Жакыпбеков менен А.Стамовдун, М.Гапаров менен К.Жусубалиевдин, жазуучу-агартуучу К.Жусуповдун, булардан кийинки сен арасында жүргөн прозачылардын чыгармалары эмне болот? Аларды бизден башкалар окубай калабы? Анда кыргыз адабияты эмне болот? Бир күнү Индонезия адабиятындай жок болуп кетеби? Абдиламит, мен негедир ушуларды ойлоп жүрүп, анан бүгүн ала салма мезгилдин карыш салган кабагына карабай, сага кат жазууну чечтим.

Абдиламит, бир тилим коондун даамындай таңдайда калчу аңгемелериңди эстеген сайын, мен дагы бир курдай ширин аңгеме жазайын дегем. Көкүрөктө көктөп ал жаныбар гүлүн ачып калган эле. Ооба, жабыркаган көңүл менен тилинип бүткөн жүрөктүн жалаң муңунан жаралган музыканын балбылдаган айыпсыз карегине канжар сайып туруп таштап кеткен, сүрөттүн тили жете алгыс жалгыз тагдыр кайрыгын бир аңгеме кылайын дегем. Болбой койду, болбой койду эмес, жаза албай койдум. Канча бир ирет караңгы түндө туурунан качкан куш болуп, бу дүйнөнү сабалап учуп айлансам да, көкүрөгүм ыйлабай койду. Көзүмдөн таштай муздак жаш тамыза ызаланып туруп кетип жүрдүм. Аңгемеби, же повестпи, айтор бүт бардыгы бар, аягы да, башы да көкүрөктө көктөмдөй ырдап турат. Айрым окуялар дилимде сөз болуп күйүп жүрөт, а бирок жаза албай койдум, жаза албай эмес, жазылбай койду. Мына ушул жазда сегиз жыл болот. Бүт бардыгы дапдаяр, а бирок ошол күндөн ушул күн чечекейди чеч кыла көкүрөккө сайылган найзанын жүрөктө калган сыныгындай кыйнап келет.

Билесиңби, Абдиламит, ошондон бери сенин “Далдалчынын уулундагы” Өсөр чалды эстей берчү болдум. Бечара Далдалчыга кыйын эле болгон экен. Мага да таш тийгендей иш болду. Ошондо өзүмдү бир билдим да Абдиламит, мен байкуш бу дүйнөдөн бакыт, сүйүү, атак дегендерди таба албай, тигил ааламга кайып каалап кетип калгандар жөнүндө гана жаза алат экенмин.

Абдиламит, жакында сенин аңгемелериңди дагы бир жолу окудум. Чынын айтайын, адамдын лапсизи жаман эмеспи, мен кайрадан оолугуп чыксам болобу. Ошо сенин чыгармаларыңдай наристенин жыты жыттанган, турмуш ар дайыма жылмайып турган, анделек даамдуу аңгемелерди ушунчалык бир укмуш кумар менен жазгым келди. Жазганда да жалгыз аяк жол боюнда ак сүтүн берген апасынан ажырап, башын жөлөп буркурап отурган жаш баладай ыйлап туруп, куу казык болгон кусалыгымды бир кандыра жазгым келген. Маңдайыңда сүттөй ак желеги желбиреген аңгемени ошо бойдон жетим баладай муңая жер карап жаза албай койдум. Ошондо сени кайрадан эстедим, дилимдеги дарыянын шоокумун тыңшап отурдум. Көрсө, сенде, “сөз багуу өнөрү” (Ч.Айтматов) өзүң менен кошо жаралып, өзүң менен кошо жанын тытып жетилген тура. Андай сапат сенин көркөм чыгармаларыңдан эле эмес, гезиттик кара макалалар деп коёт эмеспизби, ошондой жазгандарыңдан да көз уялткан күзгүдөй жарк дей түшөт. Биринчи мен окуган студенттик курулуш отрядынын эмгеги, турмушу жөнүндөгү макалаңдагы күн муруту чыга элек маалда “суу жетелеп келатам” деп жазганың ошо 1978-жылдын жай чок кармап турган кезден бери эс-көөдөнүмдө жылаажын болуп келатат.

Сенин кийинки китебиң “Атамды көргөн өлбөсүн…” (2004) деп аталат. Ал көлөмдүү жыйнак “Палван” деген аңгеме менен ачылат. Ошо чыгармаңда сен экөөбүздөн башка эч ким таба алгыс, калем учунан эмес, кайып-талант даарыгандан жаралгандай эки учур бар. Сен ошону азабоюңа таркаган кан тамырыңдын кагышы менен сездиң бекен? Сезген чыгарсың, Абдиламит, ал сенин жүрөгүң ырдап, карегиңе жылдыз ашык болуп турганда жаралган чыгармаң. Сен ошону байкасаң да, непадам байкабай калсаң да көктөмдөй көңүлүңө асел сөз кылып кайра салайын.Аерде базар тамашасынын таманын кызыл кыла кызыткан көз байлама оюну аркылуу палван атыккан Ярмат менен кадимки илбирс жамбаш атка конгон, ошо жамбашына түшкөңдөрдүн бели үзүлүп, далысына жер өтүп, эки көзү көк тешип калчу Сурман палвандын жан-дүйнөлөрү жарыша берилет. Ушул параллелизм аркылуу адам дүйнөсү, адам мүнөзү, психологиясы жана адам тагдыры ачылат. 32 кило деп 16 килолук ташты ойноп жаткан Ярмат палвандын ким экенин көзү азиз Сурман палван анын ташын көтөрө калып эле 32 кило эмес, 16 килолук экенин билип, таза эмес оюнга нааразы боло таштарды таштап жиберет. “Жалганды билбеген наристе” – Сурман палванды жетелеп жүргөн бала да сөзүнүн аягына чыга албай калат.

Экинчиси, Фергананын эзиле бышкан базарына тил бүткөрө сайратып турган коончулардын пул санаткан соодасы. “Коончуларда сүрөтчүнүн жүрөгү бар”. Бүттү, жылдыздын кызындай болгон ушул сүйлөм аңгеменин экинчи күрөө тамырындай эстетикалык күчкө эгедер. Базар турмушунун, көрөр замат жүрөгүңдү туйлаткан базарчылардын жашоо дүйнөсүнүн, жылдыздардын көк асмандан жерге түшкүсүн келтирген коон пирамидаларынын өзүңдөн көзүңдү, көзүңдөн карегиңди талашкан бир керемет көрүнүшүнүн, жер менен күндөн, аба менен суудан жаралган күз жытынын касиеттүү ааламы мен мисал келтирген сенин төрт сөзүңдүн тилинен асылдыктан жаралган асел болуп таамп турат. Сенин каарманың – коончулардын анделек жыттуу кепесинде ширин-ширин аңгемелерди жазгысы келген өспүрүм жездесине “балдарга коон ала кетеличи, мазар басып барат”, — десе, анысы: “Ноокат, о-уу, каякта жатат. Олор коон жебесе кысыр калбайт”, — деп маанайга чаба сүйлөп жөнөп берет. Өзү болсо колун бооруна алып, аларга ыйман-ызаат төгүп турган базарчынын “көрүң” деп берген коондун бир тилимин кабыгына чейин шашпай кемирет. Ошондо эки көзү булардан өтүп турган коончунун “колу боорунан түшүп кетти”. Дагы төгөрөктү төп батырган төрт сөз. Окшоштукпу, дал келүүбү, а балким турмуштун карама-каршылыгыдыр?..

Чынында, Абдиламит, аңгемеңдеги ушул психологиялык абалды, ушул кыл учунда турган драмалык көрүнүштү чыгарманын өзүңдөгүдөй баяндап да, сүрөттөп да берүүгө мүмкүн эмес. Көзүң көрүп, өзүң да бир каарман болуп ошол жерде турасың, тигилердин каректеринен алардын жан-дүйнөсүнүн абалын көрөсүң, андагы психологиялык карама-каршылыктардын ичтен жеме күрөшүнө түздөн-түз катышасың, ошо маалда алардын биринин төбөсү көккө тийип, биринин таман алдындагы жер жарылып, дилинен сыза күзгүдөй сынып турганын сен туюнтуу каражаттарынын өзүңө гана таандык өзгөчөлүктөрү аркылуу сүрөткө сөз кудурети менен тартып салгансың.

Көрсө, Абдиламит, сөздүн да миң бир түрдүү, миң бир сырдуу боёгу болот экен. Сен базардын дал ушул эки башка турмушун жазганда өзүңдүн жазуучу-сүрөткер экениңди сездиң беле? Анткени аңгемедеги ушул эки көрүнүш турмуштун кыл тамырындагы карама-каршылыгынан, адам жашоосунун татаалдыгынан улам өмүрдүн өзгөрбөс тагдыры болуп жаралган. Сөз касиетин, сөз улуулугун таланттуу жазуучу гана ушинтип жаратат. Сен ошондой улуулуктун касиетин, сулуулуктун түбөлүк сөзүн жараткан жазуучусуң.

Сен кыргыз адабиятындагы тагдыр-турмушу бир аз башкача болсо да Т.Сыдыкбековдун Соке абышкасы менен Ч.Айтматовдун Едигейинин нарк-нускасын улаган Өсөр, Нарыбай, Шергазы, Асанкул, Мадимар, Артык, Туйту өңдүү бири-бирине окшобогон, а бирок ички дүйнөсү, нравалуулугу боюнча сүттөй таза карыялардын жашоо образын, кыргыз аксакалдарынын турмуштук философиясын жараткан, сөзгө жан киргизген жазуучу катары айтыла берериңе ишенемин.

Экинчиден, агынан жарылар адамдардын пейили менен караганда, сенин “Тандыр”, “Далдалчынын уулу”, “Палван”,”Атамды көргөн өлбөсүн”, “Экзамен”, “Таразачы”,”Момун чал”, “Турмуштан тамган тамчылар”, “Ак коргон” өңдүү чыгармаларыңда сен айыл адамынын жөнөкөй, бирок ички психологиялык жана нравалык жактан алганда алардын татаал тагдырын ички трагедиянын, Ч.Айтматовдун сөзү менен айтканда “жашоону даңазалаган трагедиянын жеңиши” менен көрсөтө алганың мени ар дайым кубанта берет. Ошондо гана ыйык гуманизм, асыл идея жаралат, ошондо гана жазуучунун ички бийлиги өлбөстүккө бет алат.

Жакындан бери, Абдиламит, сенин “Далдалчынын уулу” аңгемеңди ойлоп жүрөм. Бул мен редактор болгон, бейиши болгур К.Эдилбаев рецензиялаган сенин “Тандыр” жыйнагыңа кирген аңгемелериңдин бири. Жыйнак кырк эле бет болчу. Оо, анда мындай көлөмдөгү китептин жарык көрүшү… Кыргыз адабиятындагы эң көлөмдүү китеп “Каныбек” романы эмеспи, биз анда 30-40 беттик жыйнагыбыздын жарык көргөнүнө ошо “Каныбектей” калың китеп чыгаргандай сүйүнчү элек го. Биринчи жыйнак, биринчи сүйүнүч! Азыр ойлойм да, ошо “Далдалчынын уулун” “Далдалчы” эле десек болмок экен. Ч.Айтматовдун “Ак кемеси” “Жомоктон кийин” эмес беле. Ошондой, Абдиламит. Ошондо Далдалчынын тагдырына басым коюлуп, өмүр менен турмушту уланткан трагедия болмок экен. Түшүндүңбү? Ии, ошондой. “Далдалчынын уулу” дегенде, сезип жатасыңбы, Далдалчы Өсөр чалга эмес, анын кыз жандап калган Аттокур баласына басым коюлат экен. Нравалык көз караш, мезгил, турмуш жөнүндөгү ой жүгүртүүнүн ошо 80-жылдардагы канондору, болот чептей бектиги, жаңы адамдын жан-дүйнөсүнүн жеңиши дечи. А бирок, базарга баласы үчүн барбай калган Далдалчычы? Анын аарынын уюгундай ызылдаган ички трагедиясычы? Адам трагедиясычы? Ал жөн эле Далдалчы чал эмес, туз жалаткан турмуш айынан далдалчылык кылган жан эмес, ал өзүнчө бир айылдын, бак ачар болгон базардын турмушу, турмуш болгондо да, турмушту турмуш кылып турган элдин береке чачар калыс жашоосу, жашоо базары. А Далдалчы болсо ошол базардын кагып турган кан тамыры болчу.

Ушундай ойлор келет, Абдиламит. Сенин кыздын баласындай аңгемелериңди окуп жатканда мен андагы ар бир сөздү, ар бир тамганы ак кагаздан ала коюп, жаңы оюнчукту көрө калган жаш баладай кармалай бергим келет.Тамгалары деле мен билген тамгалар, сөздөрү деле мен жазып жүргөн сөздөр, а бирок аларды кайдан, кантип тапканыңды ким билсин, айтор, Ноокаттын таңкы абасындай, Кыргыз-Атанын шаркыратмасындай, Көк-Белдин булбулунун тилиндей туюла берет. Ошол үчүн, Абдиламит, сен жазышың керек, балкасынан башы айланган устадай жазуучулар көбөйгөн кезде жазышың керек.

Сен экөөбүз караганы кара курттай каардуу, жыландай муздак каармандардын турмушун тузун чыгара жаза албайбыз. Анткени сен адам тагдырынын, айыл турмушунун сулуулугун ырдаган жазуучусуң. Мындай жазуучу ар бир жаңы чыгармасынан кайра жарала берет. Мунун өзү таланттын өмүрү болуп саналат. Ошентсе да адабият канчалык күчтүү болсо, анын окурмандары андан кем турбаган билимдүү болуш керек. Эгер өркөнү өскөн, изденгич адабияттын интеллектуалдуу окурманы жок болсо, анда ал баркталбаган бактысыз адабият. Азыр кыргыз адабиятынын окурманы бар. Биз ошол Улуу Окурманыбыз үчүн жазышыбыз керек. Бул заманда сен унчукпай койсоң, ал унчукпай койсо, мен унчукпай койсом Улуу жана Устат окурман эмне болот? Кусалык менен асыл сөзгө болгон арманга муңкана берип, дүйнөдөн өтүп кетеби?

Бу дүйнөдө чыккан күн бар экен да, батпас күн жок экен. Ошентсе да асман алдында, жер үстүндө адам жашап турганда, “байыркы кыргыз рухунун туу чокусу” (Ч.Айтматов) “Манас” жашап турганда, ХХ кылымдын дүйнөсүнүн көркөм сөзүнө, ошол сөздүн жанына айланган чыгармалары менен Чыңгыз Айтматов биз менен бирге жашап турганда биз эч качан элдин эсинен чыкпайбыз, биз эч качан унутулбайбыз. Сенин анделек жыттуу, асел даам аңгемелериң кең жайлоонун төрүндө, көк асманды көктөй улуу төбөсү менен көтөргөн керемет ыйык тоолордун айдарым таза желин искеп, булбулдун гана үнүн уккан ак гүлдөй мени ар дайым чакырып тура берет. Анткени, сенде асыл сөздүн жүрөгү, сүрөтчүнун көзү бар, Абдиламит!

Самсак СТАНАЛИЕВ, “Ачык сөз”

Макала Сөзгө жан киргизген жазуучу бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

«Ысык-Көлдү кандай гана сүйөм! Абасынан дем алуу кандай керемет! Эгерде кайра жарала турган болсом, ушул жерди тандамакмын” – деп белгилүү казак жазуучусу Мухтар Ауэзов айткан.

“Чолпон-Атадагы “Көгүлтүр Ысык-Көл” санаторийинин жанында анын кичинекей үйү жайгашкан. Азыркы чоң үйлөргө салыштырмалуу өтө эле кичине, бирок, ал жерден чыгармачылыктын аурасы сезилип турат. Дал ушул жерде жазуучу чыгармаларын жараткан”, – деп Ысык-Көл жана Ауэзов жөнүндө “Экспресс К” гезитине казак журналисти жазат.

Башкалардай болуп ал бийликтин сөзүн сүйлөй алган эмес. Чыгармалары да эски элдик нарктарга, улуттук баалуулуктарга багытталган. Элдик чыгармаларга кызыгып, 1920-жылдары “Манас” эпосун изилдөөгө киришкен.

1952-жылы бүткүл союздук жыйында “Манас” эпосу “элге каршы” чыгарма деп табылышы керек болот. Көпчүлүк трибунага чыгуудан коркуп турганда Ауэзов чыгып тартынбай сүйлөгөн (ал тургай кыргыз адабиятчылары да корккон). Ал эми жазуучу тобокелге салып жатканын билип, аялына “билсем дагы болбой кетип баратам” деп кат калтырган.

“Ал сүйлөгөн соң зал тынч алып, арадан бирөө терезеге чуркап барып, сырттагыларга “Манас” куткарылды” деп кыйкырган. Ошондуктан, кыргыздар “Манаста” Ауэзовдун салымы бар экенин унутпайт” – деп жазат журналист.

Ошондон кийин ал жумушунан айдалып, камоого ордер берилет. Жазуучу жашыруун Моквага кетип жашайт. Бир топ убакыт өтүү менен кайрадан Алматыга кайтат.

Ошол кездерде Ысык-Көл жергесине келип эс алып, жаратылышына абдан суктанат. “Абасынан дем алуу кандай керемет!” деген сөздү жазуучу көп кайталаган.

Кийинки жылы кайрадан көлгө келип эс алат. Көп өтпөй кыргыз эли ыраазычылын билдирип, ага көл жээгинен жер тилкесин берет. Ал жерге эс алуу үйүн (дача) салууга Түгөлбай Сыдыкбеков кол кабыш кылат. Там салынып бүткөндө аялы менен эки баласын алып келип эс алып турат.

Ауэзовдун үйүндө көптөгөн чыгармачыл адамдар конокто болушат. Манасчы Саякбай Каралаев, Аалы Токомбаев, Кубанычбек Маликов деген сыяктуу алптар келип –кетип турушкан.

“Казак классиги көл жээктеп басканды абдан жакшы көргөн. Жашоочулар менен тамашалып, кыргыз жармасын тамшанып ичкен” – дейт журналист.

1961-жылы дарылануу үчүн Москвага кетип, операция учурунда көз жумат. Ал эми үй бүлөсү кийин деле Ысык-Көлгө келип эс алып турат. “Үйдү кийинчерээк өткөрүп беришет да, кийин ал жер жазуучунун китепканасы менен музейине айланат. Азыр ал там дагы деле бар. Айрым бөлмө, оокаттар ошол калыбында”, — деп макаласын аяктайт.

Назира Кенжебекова, “Саат.КГ”, 09.08.2016-ж.

Макала Ысык-Көл жана Ауэзов жөнүндө казак журналистинин макаласы бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Кээ бир журналисттердин жазганын окуп, айтканын угуп отурсаң…

Адегенде “ири” деген сөздүн маанисин билип алалы. Ири деген “чоң”, “үлкөн” дегенди билдирет. Мисалы, “А балам, анын теги ири, ата-бабалары ырыс-кешиктүү, ыймандуу, мыкты адамдар болгон” дейт.

“Ири” сөзүнүн дагы бир мааниси, ирий турган азыктарга багышталып айтылат. Мисалы, “Сүт ириди” дейт. “Ириген ооздон чириген сөз чыгат” дейт.

Маселен, “Ал барары менен адамдардын арасын иритти” десе, “Ал барары менен адамдардын арасын бузуп-жарды” дегенди билдирет. Мунун тескерисинче “Иригенди жууруду, бузулганды түзөдү” десе, ырксыз, ынтымаксыз жамаатты бириктирди, ынтымакташтырды дегенди түшүндүрөт.

Бизде айыл чарба адистери орустун “Крупный рогатый скот” деген сөзүн маанисине жараша которбогон чала сабаттар “Ири мүйүздүү мал” деп сөзмө сөз которуп салып, акыры ушинтип жазып, ушинтип сүйлөп калганбыз. Сөздү мыкты билген аксакалдар ошондо эле “Ири мүйүздүү мал” деген туура эместигин айтып келишкен. Бирок уккан жан болгон эмес. Аныгын айтсак, кыргыз “Ири мүйүздүү мал” деп айткан эмес. Орус тилинен калька менен которулган бул сөз ушинтип бузулуп айтыла берип азыр өмүрү мүйүзү болбогон жылкылар да “ири мүйздүү малдын” ичине кирип кетти окшойт.

Кыргыз төөнү, уйду, жылкы менен топозду “бодо мал” же “кара мал” деп атаган. “Кара” деген сөз өңдү, түстү билдиргенден башка дагы бир маанисинде– чоң дегенди билдирет. Мисалы “Кара кыргыз” деген өңү кара эмес, “Чоң кыргыз” дегенди түшүндүрөт. “Каракол” деген “черный рука” эмес, “чоң кол” деген мааниде. Дагы бир мааниси көп, сансыз, эсепсиз дегенди билдирет. «Кара таандай каптап», дейт. Кыскасы, каранын мааниси көп.

“Ири мүйүздүү мал” деген уйларга гана багышталган сөз. Айрымдар “уйдун мүйүзү ийри эмеспи, ошондуктан “ийри мүйүздүү мал” деп айткан туура деши да мүмкүн. Андай болсо “Түз мүйүздүү мал” деген да болобу? Ошондуктан ата-бабаларыбыз айтып келген аталыштарды бузбайлы. Анткени байыртан мал менен өскөн кыргыз башкадан жаңылса дагы малдан жаңылган эмес. Малга келгенде өзгөчө так кыргыз “Бодо мал” же “кара мал” деп келген аталыштарды орто жолдон, “ири мүйүздүү мал” дегенибиз, ат көрбөгөн баланын “Ат миндим” дебей, “атка олтурдум” дегени менен барабар.

“Бодо малга” же “кара малга” – уй, топоз, төө, жылкы кирет.

Шайлообек Дүйшеев, “Азаттык”, 20.01.2017-ж.

Макала Ийри мүйүздүү мал болбойт бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Кыргыз элинин ичинде ондогон ташка тамга баскандай күчкө ээ болгон обончулар бар. Антсе да ошолордун арасынан Чолпон жылдыздай жаркырап жангандар саналуу эле десек болот. Андайлар элдин сүймөнчүлүгүнө сөзсүз алынаарын танууга болбостур? Ток этерин айтканда Кетмен-Төбөдөн чыккан обончу Асанкалый Керимбаевдин кыргыз музыкасына салган салымы бараандуу. Тирүүлүктүн өзүнүн табияты бар экен. Залкар обончу, КР эл артисти А. Керимбаев өзүнүн бир жолу жаралган талант экенин жагымдуу жараткан ырлары менен тастыктады. Элүү жашында, толуп-ташкан кезинде жарык дүйнө менен коштошуп кете берди. Аттиң деп арманда кала бердик. Сөз удулу келип турганда чыгаан обончу туурасында кеп козгойлу. Эмесе окурман күткөн суроо-жоопко өтөлү.

– Биз билгенден сиз эки жылдан бери үзгүлтүксүз Асанкалый агабыздын чыгармачылыгы менен алышып келатасыз. Ошонуңуздан майнап чыга тургандайбы?

– Айтканыңда калет жок. Мен Асакемин чыгармачылыгын бөтөнчө баалаганыман, жакындан билгенимен улам талыкпай анын талантына кайрылып келатам. Обончунун уникалдуу кайрыктарында не деген керемет жатат? Ар бир эле обончуда мындай касиет боло бербейт. Теңирим берген өнөрдү кармап калуу оңой эмес. А бирок Асакем ошол шыпааны бекем кармаганга кудурети жетти. Анын ырларын укканда сыйкырга бөлөнүп мурдуңан сүйрөлүп кеткениңди билбей каласың. Т-ээ бийиктен шаңшып чыккан бүркүттүн канат күүлөгөнүндөй керемет кайрыктардан көөшүлүп кетериң аштан бышык. Биздин муундун балдары Керимбаевдин ырлары менен оозанып сугарылды. Жан дүйнөбүздү анын ырлары бийледи. Концерт койгону келгенде ал күн биз үчүн майрамга айланчу. Кайсыл үйдө болбосун магнитофонго анын ырларын жаздырып алып угуудан түк жадабаган элге таң калган эмеспиз. Анткени обончунун ырлары азыркыча айтканда хитке айланып кеткен. Кадимкидей чарчоодон эс алдырган десем калпы жок.

– Эми анын ырларын сүйбөгөн адамды табуу кыйын болсо керек? Ыр сүйүүчүсү катары кандай иштерди аракетке келтирдиңиз?

– Ыңгайы келип турганда кебимди айта кетейин. Оболу Асанкалый агабызды так ушул “Мекен инфо” гезитине бир бет кылып чыгаргам. Андан бери эки жылдан ашып кетти. Ошондон көп өтпөй “Тил жана маданият” деген гезиттин өтүнүчү менен макала жазып бердим. Былтыр азыр токтоп калган “Туран” гезитине да жарыяланган болчу. Кийинчерээк “Кырчын” журналына кеңири болуп жарык көрдү. Ал эми өзүм башчылык кылган “Ачык Сөз” гезитинин бетинен түшпөй басылып келатат. Мындан ары да ишти күчөтөбүз.

Өтө кубануу менен белгилеп кетчү жаңылыгыбыз жакында чуркап жүрүп Асанкалый Керимбаевдин коомдук фондун Адилет министрлигинен каттоодон өткөргөнүбүз болду. Көксөгөнүбүздөн жанбай отуруп акыры тилегибиз орундалды. Акыйкатына келсек ал катардагы эле обончу эмес да? Маселен куштун да алгыры анан коркогу болот. Анын сыңарындай беш салааңды ачсаң экинчиси Асакем деп айтуудан кысынбайм. Албетте фондду ачкан соң аны кыймылга келтирүү талап кылынаары белгилүү. Мынчалык жигерденген соң анын өтөлүнө чыкканга күчүбүздү чегеребиз. Чынын айтканда эң башында күйгөн адам болбосо көздөгөн иштин акырына чыгуу кыйын. Ошентсе да бирин-экин андай азаматтар чыгаарына ишеним бар.

– Мунуңузга биз да кубанып турабыз. Эми мындан аркы кадамдар кандай болорун айта кетпейсизби? Бул баарына кызык болуп турат.

– Билбегендердин эсине сала кетели. Обончунун бизден алыстаганына он беш жылдын жүзү болду. Ошондон бери анын жаркын элесин, чыгармачылыгын түзүктөп эскергенибиз жок. Болгону былтыр биринчи каналдан туулган күнүн эскердик. Ошол бөксөлүктү толтуруу максатында республиканын аймагында ыр-сынактарды өткөрсөкпү деп турабыз . Айкелин тургузуу, музейин оңдоп-түзөөгө камкордук көрүлөт. Албетте баары келип каражатка келип такалат. Бирок Асакемин обондору менен ширелген миңдеген ыр сүйүүчүлөрдөн уучубуз кур эмес. Көпчүлүктүн деми аркылуу залкар обончунун дөөлөтүн көтөрүп кетерибизге ишенип турабыз. Саясатка айландыруунун кажети жок деп кесе айта кетели. Анткени Асанкалый Керимбаев өнөр адамы. Ал эч убакта байлардын, же атка минерлердин алдында бөйпөлөңдөп ырдаган эмес. Аны калк кадырлап күтүп алган. Ошондой сапаты аркылуу бүткүл элдин сүймөчүлүгүнө айланган. Бул кызылдай чындык. Бир сөз менен айтканда тигиндей-мындай деп бурмалаганга жол бербейбиз.

– Обончу тууралуу кара сөз жазууну каалагандар, ыр токугандар, башка демилге менен чыккандар кимге кайрылса болот? Анткени Керимбаев орошон обончу экендиги талашсыз да?

– Туура суроо бердиң. Ушулардын башатында “Ачык Сөз” гезити тураарын эскерте кетейин. Мейли проза жазабы, же поэма чүргөйбү түз эле мага жолуксун. Биз бардык каалоочулар менен кызматташабыз. Анын жыйынтыктары кандайча бааланарын эмкиде сөз кылаарбыз. Андан көрө чогуу-чаран обончунун ырысын көтөрүүгө жалпы киришели. Жүрөгү тыз эткен ар бир жаран четте кайдыгер болуп турбайт деген ойдобуз. Жакын арада жоболурубузга кирген омоктуу нерселер менен кабардар кылмакчыбыз. Ала-Тоодой бийик, акак таштай тунук обондорду элине мурас кылып калтырып кеткен агабызды кастарлап алалы!

Маектешкен Алмагүл Базарбаева, «Таян.КГ»

Макала Жора Сулайманов, Асанкалый Керимбаев атындагы коомдук фонддун мүчөсү: “Орошон обончунун сааты эми чыкты окшойт” бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Кыргыз Эл акыны, драматург, коомдук жана саясий ишмер Эгемберди Эрматов узак оорудан кийин 66 жаш курагында дүйнө салды.

Эгемберди Эрматов кыргыз адабиятына “Шаар жана тоолук”, “Махабат” баштаган жоон топ ыр китептерди, “Аксаткын жана Мырза уул” драмасын, “Мухамбет пайгамбар” дастанын мураска калтырды. Өмүрүнүн акыркы беш-алты жылында Жогорку Кеңештин депутаты, президентке караштуу Мамлекеттик тил боюнча улуттук комиссиянын төрагасы болуп иштеп турду. Ошондой болсо да Эгемберди Эрматов бардык учурда өзүнүн чыгармачылык ааламын алдыңкы орунга койду. Бул тууралуу ал өткөн жылдын ноябрь айында “Азаттыкка” берген сыябан-маегинде айткан эле.

“Азаттык”: Эгемберди мырза, жакында эле сиздин чыгармачылыгыңызга арналган конференция болуп өткөн экен…

Эрматов: Ишеналы Арабаев атындагы Кыргыз Мамлекеттик университетинин Тил жана маданият институту өздөрү демилге көтөрүп, илимий конференция уюштурду.

“Азаттык”: Илимде Эрматов таануу деген нук пайда болгон турбайбы.

Эрматов: Ооба. Буга чейин чыгармачылыгым боюнча Баткен Мамлекеттик университетинин алдындагы Кызыл-Кыядагы Гуманитардык педагогикалык институтунда Курсан Пакыров деген агай “Эгемберди Эрматовдун чыгармачылык изилдөөлөрү” деген кандидаттык диссертация жазган. Андан кийин илимий негизде макалалар чыкты, ар кайсы университеттерде дипломдук иштер жазылды.

“Азаттык”: Негизи эле кыргыз адабиятын таанууда поэзия изилденип жатабы?

Эрматов: Бул өтө олуттуу маселе. Союз учурунда биздин көптөгөн мыкты илимпоздорубуз бар эле. Алар кыргыз адабиятын, болгондо да кыргыз поэзиясынын оош-кыйыш жактарын изилдеп китеп чыгарып, диссертацияларды жазып жүрүшкөн. Эгемендик жылдары поэзиянын акыбалын изилдеген окумуштууларыбыз, сынчыларыбыз дээрлик жокко эсе. Сынчыларыбыз болсо дагы алар азыр башка тармактарда иштешет. Кээ бири саясатка өтүп кетишсе, кээ бири илимдин башка тармактарында жүрүшөт. Поэзия эмне болуп жатат? Биздин чарбабызда кандай өзгөрүүлөр, ийгиликтер жана кемчиликтер бар? Бул жөнүндө кеңири айтылбай калды.

Эки жүздүүлүктү көрүп мандатын тапшырган…

“Азаттык”: Саясатка өтүп кетти десеңиз өзүңүздүн саясатка өтүп кеткениңизди ойлоп атам. Ушул канчалык сиздин чыгармачылык дүйнөңүзгө дал келди? Эмне үчүн саясатка кеттиңиз?

Эрматов: Эми саясатка барганым деле кокустук эмес. Себеби адабияттын өзү саясат. Поэзиянын өзү саясат. Дүйнөлүк адабиятты карап көрсөк мен-мендеген дүйнөлүк улуу классиктердин бардыгы саясатка аралашкан же саясат жөнүндө сүйлөгөн. Өз элинин проблемаларын өздөрүнүн чыгармаларында көтөрүп чыккан. Биз, маселен, кантип Александр Сергеевич Пушкинди же Лермонтовду саясатчы эмес деп айта алабыз?

“Азаттык”: Бирок алар поэзия менен жашаган да.

Эрматов: Алар поэзия менен жашаган, саясатты жазышкан. Саясатка аралашкан дүйнөдө чоң акын, жазуучулар бар. Чыгыштын улуу акыны Алишер Навои улуу мамлекеттик ишмер болгон.

“Азаттык”: Бирок, мен ойлойм, бул менин жеке оюм, саясаттагы ыплас оюндарга, саясаттын тар чөйрөсүнө сиздин акындык дүйнөңүз батпай, чыдабай койгон болушу керек. Ошол үчүн кетип калдыңызбы деп ойлойм. Же андай эмеспи?

Эрматов: Туура, ошондой эле. Мен да саясатка өзүм аралашып алып, эки жарым жыл Жогорку Кеңеште депутат болуп турдум. Элибиз руханий деградацияга, руханий жакырланууга келип жаткандыгы жөнүндө көп ой-пикирлеримди айтып элге, депутаттарга, саясатчыларга жеткирип турдум. Бирок, ал жерде тургандан кийин мен өзүм башка бир чөйрөгө келип калгандыгымды көрдүм, байкадым. Өзүмдү ал жерде начар сездим.

Саясатчылардын турмушун, алардын трибунага чыгып бирди, башка жакка барып башканы сүйлөп, айткан сөзүнө турбаган эки жүздүүлүгүн, жан дүйнөлөрүнүн ыпыластыгын көрүп, чыдабай мандатымды тапшырып, баса бердим.

«Мени элет сактап калды»

“Азаттык”: Эгемберди Эрматов бир кезде күпүлдөп чыгармалыгы ташкындап турган кезде элетти көздөй баса берген эле. Бул кайсы бир деңгээлде түшүнүктүү. Бирок, чыгармачылык дүйнө жашап турган борбордон чегинип, элетке кетмен көтөрүп кетип калганыңыз мага өтө кызык сезилди эле. Эмне себеп болду эле кеткениңизге?

Эрматов: Бул дагы замандын оош-кыйыш мезгили келип, биздин акын, жазуучулар ушунчалык баркталбай, бааланбай, чыгармаларыбыз чыкпай калган эле. Бүт басмалар, гезит-журналдар чыкпай жабылып калды. Жазуучулар тиричилигин өткөрө албай, бүтүндөй заманабыз аңтар-теңтер болуп кетти. Мына ушул маалда элдин бардыгы, айрыкча акын, жазуучуларыбыз өздөрүнүн бала-чакаларын бага албай калган учурда мен айылга кеттим.

“Азаттык”: Сиз өз жаныңызды өзүңүз бага албай калдыңызбы? Же…

Эрматов: Мен өз жанымды гана эмес, бала-чакамды да бага албай калдым. Бир гана мен эмес, бүтүндөй интеллигенция, акын, жазуучуларыбыз ушуга туш келди. Базарга чыгып же базардын оокатын кыла албадык. Алып сатарлык колубуздан келбейт экен. Анан эмне кылабыз? Анан мен айылга кеттим дагы тиричилигимди өткөрүп, кыйын заманда өзүмдү да, балдарымды да аман алып калдым.

“Азаттык”: Демек сизди элет сактап калды?

Эрматов: Мени элет сактап калды. Элет жерине бардым дагы ошол жердеги тазалыкта, карапайым элдин арасында жашап өзүмдүн руханий дүйнөмө кайтып келдим. Ошол жердеги бейпилдикте, тазалыкта баш отум менен чыгармачылыкка кирдим.

“Азаттык”: Анан саясий өзгөрүүлөр борборго алып келдиби сизди же маалы келген үчүн кайтып келиш керек деген чечим болдубу?

Эрматов: Жок, саясий өзгөрүүлөр борборго алып келди десем деле болот. Себеби ошол маалда саясатта абдан кыйын учур болгон. Мен ошол Социал-демократтар партиясы түзүлгөндөн баштап партиянын мүчөсү болуп жүрдүм эле. Тиричилигим менен кошо жергиликтүү уюмун түзүп, ошол маалдагы ар кандай саясий окуяларга катышып, оппозицияда жүргөн адам катары бир топ чыңалдым. Ошонун негизинде айыл жеринде бир топ куугунтукка дагы учурадым. Райондун, облустун деңгээлинде, анан иштеп жүргөн жеримден. Ошол кездеги ахыбалымды Борбордук шайлоо комиссиясы жакшы билчү эле. 2010-жылы шайлоодо мени партиялык тизмеге кошуп, депутат болуп келип калдым. Ал жерде менин саясий ишмердигим деле чоң роль ойногон жок. Менин ошол адабияттагы жүргөн ордум ошол жерге келүүгө түрткү берди.

“Азаттык”: Эми дайыма коом оош-кыйыш. Кыргызстан андан бетер чыңалган, оргуштаган, өркөчтөнгөн заманды баштан өткөрдү. Бүгүнкү коом, бүгүнкү өнүгүү, бүгүнкү тенденцияга кандай баа бересиз?

Эрматов: Бүгүнкү коомубуз менин оюмча бир топ жакшы деңгээлде эле өнүгүп келе жатат. Биздеги эң негизги өзгөрүү, эң негизги жетишкендик — бул биздин эркиндигибиз. Биздеги сөз эркиндиги. Ойду ачык, таамай айта алабыз. Былык иштерди катып койсок биздин коомубуз жакшы өнүгүп, өспөйт эле. Бир топ жетишкендиктерибиз бар. Акыркы, 2010-жылдардан берки жетишкендиктерибизди дайыма айта жүрүшүбүз керек.

15 жыл жазылган китеп

“Азаттык”: Сиз “Махабат” ырларына көп кайрылчусуз. Поэмаңыз бар. Кийинки кездери ажыга барып келип, мусулманчылыктын жолуна түшүп, беш убак намаз окуп жүрөсүз. Ээленген акындык дүйнө менен мусулманчылык эрежелерин кантип жан дүйнөңүзгө чогуу батырып жүргөнүңүз мага кызык.

Эрматов: Курани карим ыр менен жазылган. Болгондо да керемет араб поэзиясынын үлгүсү.

“Азаттык”: Демек, адам исламды, куранды дагы өзүнүн жеке таанымы аркылуу өткөрүп тааныш керек…

Эрматов: Албетте. Чыгыштын улуу акындарын алалы. Омар Хайям, Низами, Хавис, Жалалидин Руми, Навои… Булардын бардыгы мусулманчылыкты туу туткан, ислам дүйнөсүнүн генийлери. Дүйнөлүк адабияттын менмин деген Пушкин, Лермонтов, Гете, Гейне сыяктуу дөө-шаалары Низамиден окушкан.

“Азаттык”: Сурайын деп атканым: дин өзү адамдын көкүрөгүндө жашаш керек, ага үгүттөгөнгө, ашыкча даңазалаганга болбойт деп коюшат го. Мисалы, сиздин айтылуу “Мухамбет пайгамбар” дастаныңызга байланыштуу ушул нукта кимдир-бирөө тарабынан доомат уккан жоксузбу?

Эрматов: Жок. Аны жазууга 15 жыл даярдандым. Дүйнөлүк диндердин тарых-таржымалын окуп, үйрөндүм. Дүйнө коомчулугундагы динсиздик, ыймансыздык, бири-бирин сатып кеткен адамгерчиликсиз заманда мен үлгү тута турган адам Мухамбет пайгамбар деп таап, анан дастан жаздым. Он алты жыл ичинде үч-төрт жолу кыргыз тилинде басылды. Анан өзбек, түрк, орус, англис тилдерине которулуп чыкты. Мен ал жерде Мухамбет алейхи саламдын образы, жашоо-турмушу аркылуу адам кандай болуш керек, кандай ишке барбаш керек, канткенде адам боло аласың, канткенде жан дүйнөңдө ырааттуулук, гармония болот деп, диндин акыйкаттыгы жөнүндө поэма жараткам.

“Азаттык”: Ооба, албетте, окугам. Бирок, азыр мен Эгемберди Эрматовдун айтылуу ашыктык ырларынан уккум келип турат.

Эрматов: Жакында жазган бир ырым:

“Жаштык, сүйүү ырыңда агып турчу.
Дене бойдон кан сымал агып турчу.
Жаным жыргап окусам көңүл эргип,
Кудуретти туйчумун айыктырчу”

Дедиң карап менин каш-кабагыма.
Сезим туйлап аялуу жамалыңда.
Ар мезгилдин ыры бар ырдай турган,
Ар курактын ар башка талабы да.

Аруу ойду түшүндүм дилиңдеги,
Жүгүм оор артынган ийиндеги,
Көйгөйүнө замандын көмүлбөсөм,
Кечиришпейт урпактар кийин мени.

“Азаттык”: Мен башка ырыңызды эсиңизге салайын:

Көңүлүң таппай жасагам түркүн амалды,
Парпирек болуп туюкка жүрөк камалды.
Кызганам сага, бөлөгүн айтып не кылам,
Чачыңды сылап өтсө да кокус желаргы!

Эрматов: (күлүп) Ар мезгилдин ыры болот экен. 25-30 жаш курагымда ушул сен окугандай ырларды жазышым керек эле да. Жазгам. Тулпар тушундай дейт.

“Азаттык”: Албетте. Бирок, Гетенин ырларычы?

Эрматов: (күлүп) Гете 70ке чыгып калганда 24 жаштагы кызды сүйүп калса кантет, бечара, жазат да.

Бурулкан Сарыгулова, “Азаттык”, 24.01.2017-ж.

Макала Өзүн издеп өткөн акын бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

“Сүрөттүү Манас” китебин бир дем менен окуп чыктым. Эпостогу керемет окуялар кайрадан эске түштү. Акыл токтотуп калган куракта болсом да кадимкидей толкундадым. Эпостун толук вариантын таап кайрадан окугум келип кетти.

Үстүбүздөгү жылы “Роза Отунбаеванын демилгеси” эл аралык коомдук фонду тарабынан ““Манас” – георический эпос кыргызов в рисунках” (“Сүрөттүү Манас”) (Бишкек, ОСОО “ST.art” басмасы, 2016) китебинин эл ичине бат эле сүңгүп, оозго алынган сыры ириде анын тилинин окумдуулугу, сүрөттөрүнүн текст менен шайкеш келип турган элестүүлүгү, кабыл алууга жеткилеңдүүлүгү жана улуу дастандагы негизги окуяларды камтыгандыгында экенине дагы бир ирет ынандым.

Китептеги тексттерди Кыргыз Эл жазуучусу Б.Жакиев, сүрөттөрдү таланттуу сүрөтчү З.Илипов тарткан. Кыска аралыкта аталган китеп окурмандардын гана эмес, адис-эксперттердин көңүлүн буруп, позитивдүү ой-пикирлерди жарата алды. Коомчулукта адегенде эле китептин 3 багыттагы баалуулугу жана мааниси кызуу талкууга алынып жатат.

Биринчиден, китептин ар бир окуяны жандуу баяндап турган сүрөттөр менен чыгышы көпчүлүктун көңүлүн бурду. Сүрөттөр окурмандын, айрыкча жаш окурмандын улуу дастанды кабылдоосуна ыңгайлуулук жаратып, эске тутуусун жакшыртат деген пикирди адис-эксперттер байма-бай айта башташты. Алсак, Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмер, профессор Т.Ишемкулов минтип жазат: “Озунуп айта турган сөз-китеп биздин атамекендик адабиятыбызда азырынча сейрек кезиге турган, бирок дүйнө жүзүндө эбактан бери эле өтө кеңири тараган комикс (англ. сomics- кызыктыруучу, комедиялуу) жанрында, тактап айтканда, түшүндүрүүчү, көңүл ачтыруучу мүнөздөгү, ички окуялар менен байланыштарды так баяндап, чечмелеп, коштоп жүрүүчү кыскача тексттери бар, элестүү сүрөттөрдүн сериясы калыбында жазылган. Мындай ыкма – аны жеңил, элпек окууга, андагы сүрөттөрдүн жардамы анын идеясын, мазмунун жана маани-маңызын терең түшүнүүгө ыңгайлуу мүмкүнчүлүктөрдү түзүп берет”. Ушундай эле пикирин тарых илимдеринин доктору, профессор Т.Абдырахманов да айткан: “… бул китепте авторлор ырас узун, балдар үчүн тажатма тексттен узап, кенже балдар, жаш өспүрүмдөрдүн жаш өзгөчөлүгүнө ылайык келген комикс жанры аркылуу эпостун сюжети менен тааныштыруу жолун тандап алышкандыгы кош колдоп колдоого татыктуу иш”. Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутаты Р.Казакбаев болсо бул “…сүрөттүү, расмий тилдеги кыска баяндуу китептин жарык көрүшүн кыргыз маданиятындагы урунттуу окуялардын бири катары сыпатташыбыз абзел. Мен китепти өтө кызыгуу менен бат эле кунт коюп окуп чыктым. Убактым дээрлик корогон жок, бирок Манас дүйнөсүнө жана бир ирет сүңгүп, ата-бабабыздын кечээки күнү көз алдыма элестүү тартылды…”, деп ал толкундануу менен белгилеген. Манас эпосунун идеясын берүүдө китептин абдан көрсөтмөлүү экендигин филология илимдеринин кандидаты Т.К. Айталиева да белгилейт:“Миң уккандан бир көргөн” артык дегендей эле эпостун окуяларын сүрөт аркылуу көрүп таануу менен окуяларды эстеп калууга мүмкүнчүлүк чоң жана бул китепти мезгилдин талабына ылайык бүгүнкү күндө окутуу иштеринде колдонулуп жаткан интерактивдүү методдордун бири — сүрөттөр аркылуу таанытууга дал келген китеп деп көрсөтүүгө болот”.

Экинчиден, эксперттер бул анча чоң эмес китепте улуу Манас эпосундагы негизги окуялардын баары камтылгандыгы менен баалуу экендигин белгилешти. Окурман бул китепти окуу менен улуу дастан тууралуу негизги маалыматты ала алат. Анткени бүгүнку күндө “Манас” эпосун баштан аяк окуп чыккан биздин окурмандар анча көп эмес, ошол эле учурда эпосту окугусу келип,бирок убакыт таппай жүргөндөр көп. Эгер ушул таризден алганда “Манас в рисунках” китеби бир топ ыңгайлуулукту жаратты. Анткени Манас дастаны тууралуу маалымат алгысы келгендер анча көп эмес убакыт коротуп, аталган китепти окуп чыгуу менен ал тууралуу негизги түшүнүккө ээ болуп калышат. Китептеги текстерди түзгөн Кыргыз Эл Жазуучусу Б.Жакиев улуу Манас эпосундагы сюжеттер кыскартылбай, биринчи жолу кысылган формада берилгенин, бул эпос тууралуу толук маалымат алууга мүмкүндүк берээрин, ошол эле учурда кысылган текстти түзүү учуру абдан татаал болуп ишке ашканын белгилеп өттү. Демек, кыскарбай, кысылган форматта Манастын окуяларын толук берүү биринчи ирет ушул “Манас” в рисунках” китебинде жүзөгө ашып отурат. Манас таануучу, балдар жазуучусу Аман Кармышаков китептеги “улуу чыгармадагы окуялардын ырааттуулук, уланмалуулук принциптеринин сакталгандыгын”, бул Манастын улуу рухий байлыгын улуу-кичүү окурмандардын жан-дилине жеткирүүнүн жаңы усулдук багытынын пайда болушу деп сыпаттайт. Ал эми адабиятчы, филология илимдеринин кандидаты К.Абакиров “китепте Сагымбай менен Саякбай айткан салттуу жана классикалык эпостун сюжети толук сакталган, бул анын толук кубаттоого, колдоого татыктуу биринчи жагы болсо, Замир Илиповдун ошол тексттерге карата тартылган сүрөттөрүнүн ага шайкеш келүүсү жана ырааттуулугу анын эң негиздүү жана баалуу сапаты болуп эсептелет” деген оюн билдирген. Китептин баалуулугу катары тарых илимдеринин доктору, профессор А.Мокеев “тексттинин абдан устаттык менен кыска жана нуска тарзда орус тилинде комикстин жанрына ылайыкташтырылып жазылганы жана кыскалыгына карабай, Манастын туулганынан тартып анын өлүмүнө чейинки окуяларды толук камтый алганын” белгилеген.

Үчүнчүдөн, аталган китептин орус тилинде жарыкка чыгуусу коомчулукта бир топ кызыгууну пайда кылды. Анткени көп улуттуу өлкөбүздө Манас эпосуна кызыгып, аны окугусу келген орус тилдүү окурмандар аз эмес. Алар үчүн “Манас в рисунках” китеби орус тилинде гана болбостон, кыска, сүрөттүу жана эпостогу негизги сюжеттердин камтылышы менен да абдан ыңгайлуулук жаратты.

Жыйынтыктап айтканда аталган китептин жарык көрүшү Манастагы улуу идеяны – мекенчилдикти жаштардын жүрөгүнө жеткирүүдө жана аны кыттай уютууда дагы бир ирет кере ташталган чоң кадам болду. Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутаты, кинорежиссер Садык Шер Нияз китеп “жаш муундарыбыздын жан дүйнөсүн патриоттук сезимге трабиялап, рухий бийиктикке, адептик тазалыкка жетелеп жаткандыгы менен өтө баалуу, мындай китептер өтө керек, аларды мамлекеттин колдоосу менен он миңдеген тираждарда басып чыгарып, өлкөбүздүн бардык булуң-бурчуна, айрыкча четки айылдарга жеткире алсак” деген пикирин айткан.

Депутаттын пикирине толук кошулууга болот. Бирок бүгүнкү күндө китеп болгону 2000 нускада гана чыккан. Бул өтө аз, ал эми китепке карата талап кыйла жогору. Ошондуктан, аталган китеп мамлекеттин же демөөрчүлөрдүн колдоосу менен кайрадан көп сандагы нуска менен басылып чыгуусу зарыл.

Топчугүл Шайдуллаева

Макала “Сүрөттүү “Манас” китеби кантип сүймөнчүккө айланды? бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Улуу муундагы окурмандарга караганда балдар үчүн китеп жазуу алда канча машакаттуу иш. Себеби балдар кубулуштарды жөнөкөй жана элестүү көрөт, жөнөкөй түшүнөт.

Ошондон узун жана татаал сүйлөмдөр баларды тажатып жиберерин психологдор айтат. Алым Токтомушевдин (01.09.1947 — 25.07.2014) “Балдарга базарлык” китеби дүйнө тарыхындагы чиелешкен окуялар жана ысымы тарыхка мөөрдөй басылган көйкашка инсандар тууралуу балдарга жетик, көркөм тилде баяндап берет.

“Балдарга базарлык”. Маркум Алым Токтомушевдин 2016-жылы басмадан чыккан китеби ушинтип аталат. Ар бир аңгемеси тийиштүү сүрөттөр менен көркөмдөлгөн бул китептин атына карап, жалаң балдарга арналган десеңиз жаңыласыз.

Ырас, китепте адамзат тарыхына байланыштуу олуттуу да, чиелешкен да, айткан сайын сыры тереңдей берчү окуялар жатык, жөнөкөй, түшүнүктүү тилде баяндалат. Ошондуктан балдар түгүл чоң кишилер үчүн да абдан кызыктуу китеп. Бул оюбузду бекемдөө үчүн “Топон суудан ким аман калган?” деген аңгемени чогуу окуп көрөлү.

“Ной” деп айтылат Библияда. Библияны билесиңер. (Ооба, иудей жана христиан дининде ыйык китептер деп коюшат). Мусулмандардын Кураны сыяктуу. Куран араб тилинен “окуу” деп которулат эмеспи. Анын сыңары Библия грекчеде “китептер” дегенди билдирет. Баса, эмне үчүн китептер? Анткени көп китептен турат. Эки салаага бөлүнөт. Бири — Байыркы осуят, мусулманча — Тоорат. Бири – Жаңы осуят же Евангелие, мусулманча — Инжил. Тооратты иудейлер да, христиандар да ыйык тутса, Инжилди христиандар да ыйык тутат. Эмнеге?»

Анын себебин, автор эскерткендей, башка аңгемеден окуйсуздар. Байкасаңыз керек, биз билчү Ной пайгамбар тууралуу алгачкы маалымат диний китепте айтылат экен. Ной кандай эрдик жасаган? Аны билүү үчүн оболу топон суу эмне экенин билип алалы.

“Алыс барбай, өзүбүздүн Кыргыз Совет Энциклопедиясынын алтынчы томун ачсак, минтип жазылат: Кудайдын каары менен жер жүзүн суу каптагандыгы жөнүндө диний миф. Миф боюнча Топон суу каптап, жер жүзүндөгү жан-жаныбарлар бүт кырылган. Кудай Ной менен анын балдарын жана жаныбарлардан, өсүмдүктөрдөн урук сактап калган. Курандагы Топон суу жөнүндөгү түшүнүк Бибилиядан алынган. Ал эми Библия аны Ассирия уламышынан алган…”

Алым Токтомушев андан ары Тоораттагы топон суу жөнүндөгү аңыздын сынын бузбай маңызын куп өзүндөй которуп берет. Топон суу жөнүндөгү эң байыркы маалымат Тоораттан да, Ассирия уламышынан да мурун, шумерлердин Гилгамеш дастанында айтылганын англис археологу Жорж Смит тапкан чопо таблицалардагы жазууларга негиздеп айтып берет. Ырас, шумерлердин икаясында Топон суу каптаганда адамдар менен жан-жаныбарлар, курт-кумурскаларды өзү жасаган кемеге салып, сактап калган каармандын аты Утнапиштим.

“Утнапиштим да Ной сыяктуу эле кемеден үч ирет чымчык учурат. Ной сыяктуу эле акыркы чымчыктын келбей калганынан улам жердин бети кургаганына көзү жетет. Шумерлердин Утнапиштими Тоораттын Ноюнан бери дегенде эки миң жыл илгери Топон суудан аман калганы ошентип аныкталган”.

“Балдарга базарлык” китебин андан ары барактап, темаларды окуйлу. Пирамида эмне үчүн курулган? Искендер кош мүйүз. Американы ким ачкан? Скифтер икаясынан. Моцарттын өлүмү. Эки китепкананын эрегиши.

Оо, китепканалар да эрегишеби? Китепканалар ортосунда эмне чатак болушу мүмкүн? Же кимиси байыркы экенин тактай албай тирешип атабы? Билеличи.

“Достор, дүйнөдө биринчи китепкана кай мамлекетте ачылган, ким ачкан? Туура айтасыңар, байыркы Ассирияда ачылган. Биздин заманга чейинки 668-626-жылдары жашаган Ассириянын атактуу падышасы Ашшурбанипал ачкан. Ал дагы кийин билинди. Ага чейин адамзат дүйнөгө курган эң биринчи китепкана деп байыркы Египеттеги Александрия китепканасы айтылчу. Кантип билинди дебейсиңерби?”

Бу суроонун жандырмагын Алым Токтомушевдин “Балдарга базарлык”китебинен өзүңүздөр окуп аласыздар деп ойлойм. Ал эми азыр китептин соңку сөзүнүн автору жана жооптуу редактору акын-жазуучу, журналист Олжобай Шакирден “Балдарга базарлык” китебинин жаралышы жана балдар үчүн чыгып жаткан китептердин сапаты тууралуу пикирин угалы. Баса, Олжобай Шакир жалгыз өзү редакциялап чыгарган “Коом жана мен” адабият сайты былтыр балдарга арналган чыгармаларга конкурс жарыялап, абройлуу акын-жазуучулардан турган жюри мыкты деп тапкан чыгармаларды акчалай сыйлык менен белгилеген.

Олжобай Шакир: Бул китепти жазуу Алым байке күтүүсүз көз жумгандан кийин токтоп калды да. Болбосо “Жаңы Ала-Тоо“ журналына сандан санга чыгарып жүргөн. Баштагандан эле балдарга дүйнөнү, анын ичинде “Манас“ эпосун, кыргыз дүйнө таанымын таанытууну максат кылып койгон. Байыркы Рим падышалыгынан баштап мамлекеттүүлүк, мамлекеттик дөөлөт, мамлекеттик тил, улуттун өзгөчөлүгүн, дүйнө элдеринин маданиятын баяндап жатпайбы. Ошонун баары: биздин балдарыбызга дүйнө таанытуу. Бул китеп ушундай деңгээлде балдар үчүн жазылган биринчи эмгек деп айтаар элем. Себеби кыргыз авторлор балдардын логикасын өстүрө албаган жөө жомок жазат. Биз балдар адабиятын жомок же ыр деп түшүнсөк, бу киши китебин интеллектуалдык көрөңгөсүнө таянып жазат. Орус, казак жана башка тилдердеги авторлордун китептерин карасаң, алар балдар үчүн жаңы ачылыш менен жазышат. Алым Токтомушевдин китебин “Балдарга базарлык” деп аташынын өзүн, китептин ичиндеги материалдарын да бүгүнкү күндүн өтө өрнөктүү чыгармасы деп эсептейм.

«Азаттык»: 1970-жылдардын тияк-биягында илим, техника тармагындагы керемет ачылыштар, жетишкендиктер тууралуу “Укмуштар дүйнөсүндө” (?) деген китеп чыккан. Ошондон бери бул тармактар боюнча А. Токтомушевдин “Балдарга базарлыгындай” урунттуу китеп колума уруна элек болчу. Биздин жазуучулар дале дидактикалык ыкмадан чыга албады окшойт. Бүгүн балдардын дүйнөсү такыр өзгөргөн. Алар илим менен маалымат мультфильмдер менен интернеттин таасири астында дүйнөнү бөлөкчө кабылдашканын жазуучуларыбыз сезбегендей туюлат мага. Бирок “Коом жана мен” сайты жаңы жыл алдында балдар адабиятына өткөргөн конкурста биринчи байгени жеңген Самара Насырованын “Оюнчукту эмдөө” деген ырын жаңыча жазылган эң урунттуу чыгарма деп ойлойм.

Олжобай Шакир: Абдан туура баамдагансыз. Менин балдар адабиятына конкурс жарыялоо себебим китептен улам болду. Себеби биз үй-бүлө баалуулуктарын сыйлоо, келечек муунду тарбиялоо жагын унутта калтырдык. Себеби 15-20 жылдан кийин потенциалдуу окурмандарыбызды жоготуп алабыз деген коркунуч көп акын-жазуучуларыбыздын башына келе элек. Көр тирилик деңгээлиндеги тил менен жазылып калган чыгармалар көп болуп жатат. Сөз артында сөз, ой артында ой менен жазылган тексти балдарыбызга окута албасак, келечекте тилдин мүмкүнчүлүгүн ача албаган муун жаралат! Андайлар мамлекеттик кызматка бара албайт, барса да кыргыз тилинде оюн чүргөп жеткире албаган муун тарбияланабы деп чочулайм. Себеби китеп дүкөнгө кирсеңиз жалаң макулатурага жарай турган китептерди чаң басып жатат.

Сиздерде бу “Балдарга базарлык” китеби жөнүндө кеп кылып атып, эмнеге эне тил көйгөйүнө кирип кетти деген суроо жаралышы ыктымал. Эне тил маселесине көңүл бурганыбыздын себеби Алым Токтомушевдин китебинин соңку сөзүндө: “… бул китептен адамзат тарыхында таптакыр жер менен жексен болуп, жоголуп кеткен мамлекеттер жана калктар болгонун билдик, атүгүл мамлекети сакталып калган кээ бир калктар өздөрүнүн эне тили, каада-салт, тарыхынан ажырап калганы эскертилген. Андыктан, эне тил мааниси китеп окубаганыбыздан жоголуп кетээрин унутпагыла!” деген сураныч айтылат.

Амирбек Азам уулу, “Азаттык”, 24.01.2017-ж.

Макала “Балдарга базарлык” — алтынга бергис китеп бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

“Күн чыгыш өлкөсү” дегенде, алгач эле көз алдыбызга укмуштуудай Улуу кытай сепили, ойчул Конфуций, шаолинь мектеби, сакура гүлү, таэквандо жана айкидо өңдүү чыгыш шедеврлеринин элеси тартылаары анык. Булардын катарын кытай маданиятында өзгөчө бааланган “жианжи” аттуу байыркы кагаз кесүү өнөрү да толуктайт. Биздин коомдо анчалык белгилүү болбогон бул байыркы өнөрдү Адам Алишеров аттуу студент мыкты өздөштүрүүгө жетишкен.

Жианжи деген эмне?

Жианжи – кытай элинин байыркы өнөрлөрүнүн бири. Аталган өнөрдүн өзгөчөлүгү оймо-чиймелерди, сүрөттөрдү бычак же кайчынын жардамы менен кагаз бетине түшүрүү болуп саналат. Археологдордун изилдөөсүндө аталган өнөр VI кылымда пайда болгон. Жианжинин пайда болуу доору кагаздын жаңы колдонула баштаган мезгилине туш келет. Ал учурда кагаз тартыш болгондуктан, бул өнөр менен тектүү адамдар гана алектенген. Бардар кытай аялдары өнөрдү көңүл ачуу максатында үйрөнүшсө, карапайым калк арасында кагаздан баалуу буюмдарды жасап, бири-бирине тартууга берүү сыймык болгон.

Кытай өнөрү кыргыз жигитинин көзү менен

Жианжи өнөрүн өздөштүргөн Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин англис тили жана адабияты бөлүмүнүн 3-курсунун студенти Адам Алишеров бул өнөр аркылуу жакында эле өзүнүн көргөзмөсүн дагы өткөрдү.

— Бул өнөр менен 2015-жылы университетибиздин кытай тили жана адабияты бөлүмү өткөргөн “Кытай маданиятын таанытуу” иш-чарасында таанышып калдым. Андан кийин өздөштүрө баштадым. “Нооруз” майрамында эски аянтта өткөн жарманкеге кытай диаспорасынын атынан 20 чакты сүрөт алып чыктым. Алардын ичинде Президентибиз Алмазбек Атамбаевдин дагы сүрөтү бар болчу. Сүрөттөрүмдү Кыргызстандагы Кытай элчилиги сатып алды. Алгач кырка баштаганда кагаздарым жыртылып калчу. Андыктан башкача ыкма менен кесүүгө өттүм. Тагыраагы, кызыл кагаздын астына калың кагазды коюп, анын үстүнө кайра жука кагаз койдум. Жука кагаздын бетине кесе турган сүрөтүмдү тартып алганда, сүрөттүн элеси кагазга из болуп түшүп калат. Жука кагазга түшүрүлгөн сүрөттү кесип алам. Көбүнчө сүрөттөрдү жакындан эмес, алыскы көрүнүштөн тартууну жактырам. Өчөшкөнсүп, эргүү дагы бош убактымда эмес, колум бошобой жатканда, экзамен учурунда келет. Максатым – сүрөттөрүмдү көбөйтүп, Г.Айтиев атындагы көркөм сүрөт көргөзмөсүнө алып чыгуу.

Белгилей кетсек, 2009-жылы “Жианжи” өнөрү ЮНЕСКОнун “Дүйнөлүк мурастарды сактоо” уюмунун тизмесине кирген. Ушундан улам аталган маданий баалуулук муундан муунга кытай маданиятынын “көөнөрбөс мурасы” болуп каларына шек жок.

Жанара Каденова, “Политклиника”, 01.2017-ж.

Макала Жианжи өнөрүн баккан кыргыз жигит бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Конкурска өткөн жылы тартылган бардык жанрдагы тасмалар катыша алат. Эмгектерди кабыл алуу 1-мартка чейин уланат.

«Ак Илбирс» улуттук кино сыйлыгына эмгектерди кабыл алуу башталганын уюштуруу комитетинен билдиришти.

Маалыматка ылайык, бул конкурска 2016-жылы тартылган бардык жанрдагы тасмалар катышып, эмгектерди кабыл алуу 1-мартка чейин уланат. Ал эми сыйлыктарды тапшыруу аземи 14-апрелде «Манас» кинотеатрында болот.

Мындан беш жыл мурун негизделген иш-чара 16 номинация боюнча мыктыларды аныктап келсе, былтыртан баштап Борбордук Азияны толугу менен камтып, ага дагы эки номинация — «Борбор Азиядагы мыкты актер» жана «Борбор Азиядагы мыкты актриса» кошулган.

«Мыкты тасма» номинациясы үчүн «Асман алдында», «Биртууганчик» жана «Сүтак» фильмдери ат салышмай болду.

Номинациялардын тизмеси:

• «Мыкты тасма»
• «Мыкты режиссер»
• «Мыкты сценарий»
• «Мыкты оператор»
• «Мыкты художник»
• «Мыкты композитор»
• «Мыкты үн режиссеру»
• «Мыкты монтаж»
• «Эркектин мыкты ролу»
• «Аялдын мыкты ролу»
• «Мыкты даректүү тасма»
• «Мыкты кыска метраждуу тасма»
• «Көрүүчүлөр тандаган мыкты тасма»
• «Улуттук кинематографиянын өнүүгүсүнө кошкон салымы үчүн»
• «Борбор Азиянын мыкты тасмасы»
• «Дүйнөлүк кинематографияга кошкон салымы үчүн»
• «Борбор Азиядагы мыкты актер»
• «Борбор Азиядагы мыкты актриса»

«Sputnik-Кыргызстан», 25.01.2016-ж.

Бөлүшүү

Макала «Ак Илбирс» улуттук кино сыйлыгына эмгектерди кабыл алуу башталды бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

“Ирет” деген сөз “катар” деген маанини билдирет.

“Өлкөдө тартип болсо башкаруу да ирети менен жүрөт” дейт.

“Ирети жок сүйлөбөгүлөчү?” дейт. Тушкелди сүйлөбөгүлөчү дегенди билдирет.

“Ирети келген жок, ирети келгенде айтайын” дейт. Ыгы келген жок, сааты келбеди, маалы келбеди, убагы келген жок… убагы келгенде айтайын дегени.

“Ишибиз иретсиз башталды” десе, “Ишибиз башаламан башталды” дегенди түшүндүрөт.

“Чачы-башыңды иреттеп алып чыксаңчы?” десе, “чачы-башы” деп түз маанисинде түшүнбөш керек. “Чачы-башыңды” дегени, жакшы кийинип, бою-башыңды жасалгалап алып көчөгө чыксаңчы деген маанини түшүндүрөт.

“Ирети жок киши экен” десе, башаламан жүргөн киши экен дегенди билдирет.

* * *

Эми “жансыз” деген сөзгө келели. “Жансыз» деген “жаны жок” дегенди түшүндүргөн сөз.

Бирок баарыбыз эле араб тилинен кирген дагы бир “жансыз” деген, бирок азыр унутулуп калган сөздүн маанисин биле бербейбиз. Көрсө бул “жансыз” деген сөз илгери “сөз ташыгыч”, “сөз тыңшагыч» же орусча түшүнүк менен айтсак “шпион” дегенди билдирген сөз экен.

Мисалы: “Ар күнү жансыз жиберип, Манастын жайын чалайын” деген саптар бар эпосто. Бул деген “Ар күнү чалгын жиберип, Манастын жолун чалайын” дегенди билдирет.

Шайлообек Дүйшеев, «Азаттык», 27.01.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала Сөз тыңшаганды «жансыз» дейт бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Илгертеден кыргызда келиндин кайын-журттагы орду чоң мааниге ээ болуп келген. Алардын ар бир жасаган кыймылы көңүл чордондо болуп, аларга коюлган талаптар да катуу болгон. Келиндин баскан-турганы, кыймыл-аракети анын тарбиясынан кабар берип турган. Бул салт бүгүнкү күндө да маанисин жоготпой муундан-муунга өтүп келе жатат.

Тарых илимдеринин кандидаты, этнограф Динара Молдокулова келиндерге тиешелүү илгертен келе жаткан эрежелерди тизмектеп, алардын себептерин айтып берди.

Келин кайната, кайненесинин, ошондой эле жолдошунун улгайган туугандарынын жолун кесип өтпөшү керек. Бул ал адамдарга болгон сый, ийменүү. Эгерде кары адамдарды көзгө илбей, жолун кесип өтүп кетсе, алардан «жолуң байлангыр» деген каргыш уккан.

Келин кайнатасына эч качан артын, далын салбашы керек. Бул ага карата болгон сыйдын бир түрү деп саналып келген. Андан алысыраак отурса да, ал тарапка карап бурулган эмес, үйдөн чыгып бара жаткан учурда да аркасы менен кетенчиктеп чыкчу.

Кайнатасына, кайын журтунун улгайган эркек адамдарына тик карап сүйлөөгө болбойт. Бул келиндин аларга болгон сый-урматынан, абийиринен кабар берет. Көзүн карап сүйлөгөн келиндер тикчиңдеген, тартиби жок кыз катары эсептелген.

Келин кайын журтунун үйүнө барганда төр жакка отурбайт. Кайнатасы тирүү турганда төрдү баспайт.

Кайын журтунун, кайната, кайнененин көзүнчө катуу күлүүгө болбойт. Бул анын ыйманынан кабар берет.

Келин кары кишинин, кайын журтунун жана өзүнүн ата-энесинин көзүнчө баласын эмизбейт. Колдон келишинче өзүнчө бөлмөгө кирип баланын курсагын тойгузат. Бул келиндин ыйманынан кабар берет.

Келин кайнатасы отурган орунга отурбайт, кийимин тебелебейт, аттабайт, кийбейт. Мунун себеби аларга болгон сый, экинчиден кыргыздарда келин кайнатасынын төшөгүн тебелесе анын кусуру же каары уруп, келин ооруп калат деген ишеним болгон.

Тамак салынган идишти сол кол менен сунууга жана түртүп берүүгө болбойт. Чай куюлган чыныны, тамак салынган идишти оң кол менен сунат. Чыныны сол кол менен берип же түртүп берүү сыйлабастык болуп калат. Аны алар да оң колу менен алуусу кажет.

Сынык, кетик чыныга чай куюп берүүгө болбойт. Бул биринчиден келген конокту сыйлабастыкка жатат. Кетик идишке тамак, чай ичкен адамдын ырысы кем болуп калат деген түшүнүк болгон.

Келин казанды көмкөрүп койбошу керек. Айрым маалыматтар боюнча казан көмкөрүлүп турганда бетине ырыскы түшпөй, ырыскысы кем болуп калат деп айтылып жүрөт.

Кир идишти түнгө калтырбайт. Кир идишти түн ичинде калтырса шайтан аралайт деп айтылат.

Үйгө келген коноктор менен босогодо туруп учурашпайт, коштошпойт. Босогону душман киши басат деп коюшат.

«Sputnik-Кыргызстан», 25.01.2016-ж.,
© Sputnik / Табылды Кадырбеков

Бөлүшүү

Макала Келинге тиешелүү 12 «болбойт» бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.