Кытай жазмаларындагы ырасмий маалыматта, Кыргыз мамлекетинин баш кишилери булар болгон:

1. Какей хан (583-жылы).

Кыргыздардын эң эртеде кагаз бетине түшкөн баш кишиси Какей хан аталып, ал биздин санактын 583- жылынан 603-жылына чейин 20 жыл мансап кармаганы жазылган (Түндүк тарыхы 99-ором. «Түрктөр баян»).

2. Элтебер Ишбара ажо (643-жылы).

Жазма тарыхка караганда, Элтебер Ишбара ажо 643-жылы Кыргыз бийлигинин ажосу болгон. Ал Кытай менен биринчи жолу мамлекеттик деңгээлде байланыш түзгөн кыргыздын хаганы экени тарыхый жазмаларда кенен жазылган. Ажо 648-жылы Таң падышалыгынын ордосу Чаң- анга өзү элчилик тобун баштап келип, эмператордун кызуу кабылдашына ээ болгон. Ажого сол канат сангун, Кыргыз тутук мекемесинин тутугу деген мансаптарды берген. Ажо да сый дасторкондо, кенен сүйлөп: «Кыргыздардын бир тайпасы байыркы Ли лың сангундун тукумдарынан болобуз» деген сөздү айткан. Бул Кытай падышасы үчүн күтүлбөгөн сүйүнчү болуп: «Теги-түбүбүз бир экен», — деген сөздү айтып, ажоону абдан урматтаган. Элтебер Ишбара ажо 37 жыл тактыда олтурган деген маалымат жазылган.

3. Тачам кутлук (681-жылы).

Кытай жазма булактарында, кыргыз хаганы Тачам Кутлук деген гана маалымат жазылган. Бирок ал боюнча баяндар али изделип жатат. Тачам Кутлук 681-жылдан 693-жылга чейин тактыда олтургандыгы жөнүндө маалымат жазылган. Тачам Кутлук бийлик башында 12 жыл турганы жазылган.

4. Жетисан Бекбай Багачор (693-708)

Кыргыз бийлигинин Тактысында 14 жыл чамасы отурган. Бул кыргыз хаганынын ысмы жана мансабы кытай тарыхында айкын жазылып гана калбай, анын таштан сомдолгон айкели да таң падышалыгынын байыркы ордосу «Чаң-анда» ушул күнгө чейин турат. Кытай тарыхында, бул кишиинин өз аты «Жетисан» экени, ал өз кезинде «бек» болгону жана «бай» деген атагы бар экени, ошол кездеги мансабы «багачор» аталган деп чечмелеген. Ал эми таң падышалыгы аны «сол канат сангун, кыргыз коргоочу мекемесинин тутугу» деген наам менен атаганы жазылган. Кыргыздын бул баш кишисинин байыркы ордо Чаң-анда (азыркы «Ши-анда») таш айкелинин тургузулушун мындай чечмелеген: биздин санактын 683-жылы таң падышасы Таң Гавзоң (Ли Жие) каза болгондо, анын кара ашына келген чет элдик төрөлөрдү эстеликке алуу үчүн, 684-жылы таң падышалыгынын тактысына чыккан аял падыша Ву Зытыян буйрук берип, ал кара ашка келген чет элдик төрөлөрдүн айкелин таштан ойдуруп, падыша көрүстөнүнө тургузууну чечет; ошону менен, азыркы Ши-Ан шаарында, 61 мамлекет жана бектиктердин төрөсүнүн таш айкели «Чыянлың» аттуу Таң Гавзуңдун көрүстөнүнүн аянтына аза күтүп турган кейипте, 24 жыл ичинде бүтүп тургузулган; бирок кийин ал таш айкелдердин баштары жоголуп, «61 башсыз таш айкел» деген аталыш менен ушул күнгө жеткен. Бирок мен барып көргөн кезде, кыргыздын бул баш кишисинин айкели башы менен (чокусу учуп кеткени болбосо) турган эки айкелдин бирөө болуп чыкты. Көрсө, ал баш 1974-жылы жергиликтүү дыйкандар жагынан кайсы бир жерди казууда таап алынат да, изилдөө аркылуу ал «кыргыздын башы» экени ырасталып, башын өзүнө аштап кайра катырыптыр. Ал эми өз кезинде, алардын аты- жөнүн жон жагына чегип койгон экен, ошол жазмасы сак калган 6 айкелдин дагы бирөө ушул кыргыздын баш кишиси Жетисан Бекбай Багачор болуп чыкты. Мен бул айкелди өз көзүм менен көрүп, ал таш айкелди сүрөткө алдым.

5. Барс бек (708-жылы).

Тарыхта жазылган маалыматка караганда, Барс бек кыргыз хандыгына 708-жылы баш киши болуп турган. Мансап аталышы «Бек» болгон. Ал бийлик тактысында 4 жыл олтурган. Барс бектин баяны чыгыш түрк хандыктарынын ташка чегилген баяндарында, атап айтканда, «Тунюкук», «Колтегин», «Билге хаган» ташка тамга басылган баяндарда жазылып калган. Барс бектин таш тулу Чыгыш Түрк хагандарынын бейитине коюлгандыгы жөнүндө айтылат. Барсбек Чыгыш Түрк хаганы кыргыздарды түн уйкуда бастык, хаганын өлтүрдүк деген баяндагы хаган ошол Барс бек болмогу убакытка шай келип турат.

6. Кутлук Билге хаган (711-жылы).

Кутлук Билге хагандын баяны 718-жылкы түрктөр менен Таң падышалыгынын согуш окуясында баяндалып, кыргыз хаганы өзү черүү тартып, Таң падышалыгы менен бирге согушка катышканы, кыргыз хаганы баштаган кошууну абдан баатырлык көрсөтүп, Таң падышалыгы жагынан: «Атканын жазбаган, беттеген жагынан кайтпаган» кошуун деген даңаза алганы жазылуу турат. Ал кыргыз хаганына «Оң канат ноён сангун, Кыргыз тутук мекемесинин тутугу» деген мансапты берген. Кутлук Билге хаган тактыда 11 жыл олтурганы жазылган.

7. Ишбара Шайжо Баш эркин (722-жылы).

Тарыхый булактардагы жазмада, кыргыздын Ишбара Шайжо Баш эркини 722-жылы кийинки түрк хагандары менен чогуу Таң падышалыгы ордосуна келгендиги, Таң кыргыздын хаганын өзгөчө сыйлап, ага ноён сангун атагын бергендиги жөнүндө баян жазылган. Ишбара Шайжо Баш эркин тактыда бир жыл гана олтурганы жазылган.

8. Чолпон Бага Чоң эркин (723-жылы).

Тарыхый жазмада, кыргыздын Чолпон Бага Чоң эркин баш кишиси 723-жыл дагы баягыл эле кийинки түрктөрдүн хагандары менен чогуу Таң падышалыгынын ордосуна келгендиги боюнча маалымат жазылган. Ал баш кишиге да ноён сангун атагын берген. Чолпон Бага Чоң эркин тактыда 35 жыл отурганы жазылган.

9. Билге Тон эркин (758- жылы).

758-жылдан 790 жылга чейин 32 жыл бийлик жүргүзгөн. Анын бийлиги тушунда кыргыздар уйгур бийлигине каранды болуп турган кез болгон. Ал тарыхта жазылышынча, Тон эркин кезинде, арабтардан абдан оор кебез булаа олпоктор ташылып келгендиги, ар бир олпокту 24 унаага жүктөп келүүгө боло турганын жөнүндө баян жазылган.

10. Кыргыз хан (790-жылы).

Кыргыздарды карандысына алып турган уйгур бийлиги алсырай баштаганда, кыргыздын баш кишиси Эр өзүн кыргыз хан деп жарыялаган. Ал хандык тактыда 32 жыл олтурган. Ал уйгурлар менен 20 жылга жакын согушкан. Кийин, уйгурдун ордосун кыйратып, олжого түшкөн Таң императорунун ханыш кызын куткарып чыгып, аны Таң ордосуна элчилик тобу менен коштотуп жолго салганда, жолдон уйгурлардын калдык жоокерлери элчисин, коштогон жоокерин өлтүрүп, ханыш кызды тартып алып кеткен окуя жазылган. «Худуд ал аалам» аттуу эмгекте кыргыздардын баш кишиси «Кыргыз хан» деп аталат деп да жазылганы бар.

11. Бойла Кутлук жаркан (822-жылы).

Кыргыздын баш кишилери жөнүндө Кытай тарыхый жазмаларында эң көп баяндалган хаганы болуп, 822-жылдан 863-жылга чейин 41 жыл тактыда олтурган. Тарыхтан караганда, тактыда олтурган убакты да эң узун хаган болуп, бул хаган Кыргыздын улуу каганатын курган хаганы деп айтууга болот. Бул каганды «Яглакар хаган» деп атаган изилдөөчүлөр да көп. Асыресе, өзүнө койдурган «Сужи дабандагы» тул ташка: «Мен Бойла Кутлук жаркан…» деп баштап, керээзин ташка чектирген. Ал керээзи ушул күндүн изилдөөсүндө «Сужи эстелиги» деген ат менен дүйнөгө таанылуу болуп келет. Бойла Кутлук жаркан кыргыз бийлигинин башында турганда, Кытайдын Таң падышалыгы жана анын падышасы менен өтө тыгыз байланыш орноткону, өзүнүн территориялык чөлкөмү Эне-сайдан баштап, Тияншан- Памирга чейинки аймактар экени тарыхый булактарда кенен жазылган. 840-жылдан 847-жылга чейин Кытай падышасы менен 15 жолудан көп кат алышкан, ал каттары азыр да сакталуу турат. Ошол эле 7 жыл ичинде Таң падышалыгына үч жолу элчи жибергени, эң эле атактуусу 843-жылы Жоокусол алп баштаган 300 адамды элчиликке жөнөткөнү, ал элчилиги Чаң-анга келгенде, падыша өтө жакынчылык менен тосуп алганы жазылган. Тарыхый жазмада, кыргыз элчиликтин бул жолку тобу да бүт эле кыргыздын этнографиясын алып келип, атап айтканда, куш-тайганы менен келгениги жөнүндө баян жазылган. Падыша вазирине буйруп, бул жолу келген кыргыз элчилик тобун сүрөткө чийдирип, баянын жаздырып, «Кыргыздардын ордого келгендиги жана тартуулары» аттуу китеп жаздырган. Ал китепти ордонун бүтүкчүсү Лү шу аттуу киши жазып бүткөн. Ал китепке Ли дийү деген окумуштуу вазир баш сөзүн жазган. Азыр бул китеп али бар экени жөнүндө ишенимдүү маалыматтарга ээбиз. Бирок бул китепти колго тийгизүү мындан кийинкинин жумушу катары турат. Ал Кытай падышасынын кыргыз хаганы Яглакарга жазган каттары «Ли дийү чыгармалар жыйнагы» деген ат менен сакталуу турат. Ошол китепте кыргыздардын элчилигин сүрөткө чийген сүрөттөрдүн кээ бирөө да табылды. Бойла Кутлук жаркан хаганга, атап айтканда, Яглакар хаганга 847-жылы Таң императору өтө салтанат менен, атайын элчи жиберип, «Бабасынан бери акылман, баатыр хаган» деген атакты тапшырткан. Бирок ошол жылы хаган кайтыш болгон.

12. Орус инал (1207-).

Кыргыздарды моңгулдар каратып алганда, анын карамагындагы бийлик жүргүзгөн кыргыздардын баш кишисин «Инал» мансабы менен атаган. «Юан тарыхында» кыргыздын Орозду (Орус) инали, Каркатай инали деген сыяктуу бир нече баш кишилеринин аты айрым-айрым доорлордо аталганын окуйбуз.

13. Мөңкө Темир хан (1399~ 1415)

Тарыхта Огачы Кашка, Бурят Огачы деп да аталган. моңгол бийлиги тушунда ооматы келип, Атсо, артай уруулару менен биргелешип, ойрот ханын жеңип, кандык тактыда олтурган. Юан падышалыгынын наамын ногой (татар) деп өзгөртүүгө жетишкен. Бийлик жүргүзгөн кезде «ойротто жок» баш киши болуп өкүмүн жүргүзгөн.

14. Эскей хан (1415~1425)

Мөңкө Темир хандын баласы. Аны эл ичинде Отор хан деп да атаган. атасы Мөңкө Темир хан (Огачы Кашка) ойроттор жагынан өлтүрүлүп, бир мезгил бийликти ойроттор алган. Эскей эр жетип, Миң падышалыгынын колдоосу менен моңгол талаасынын бийлигин кайрадан алып, 10 жыл тактыда олтурган. Кийин бийликти кайра батыш ойроттор алуу менен, кыргыз бийлиги колдон кеткен. Ошондон соң кыргыздардын батышка көчүүсү басым болуп, моңгол талаасы кыргыздын колунан кеткен.

Кармыштегин Макелек Өмүрбай уулу,
КЭР «Тил жана Котормо» журналынын башкы редактору,
филология илимдеринин доктору

Бөлүшүү

Макала Кармыштегин Макелек Өмүрбай уулу: Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн баш кишилери (кагандары) бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Кыргыз бизнесмендери Грузияга барганда Михаил Саакашвилинин устаты Каха Бендукидзени зыярат кылышат. Ал: «Ар бир кыргыз өзүнө «Эгер Манас тирүү болсо, бул абалдан кандай чыгат эле?» деген суроону бериш керек», — деп айтыптыр. Биз ушул суроону бере алгандай абалдабызбы?

Жогорудагы кеңешти «Грузия кереметинин» автору Каха Бендукидзе Манас бабабыздын белекке берилген портретин карап туруп айткан экен. Ал сунушту берердин алдында Бендукидзе кыргыз ишкерлерине: «Бул баатырды кыргыздын баары тааныйбы? Аны баары жакшы көрүп, сыймыктанабы?» — деген суроолорду берген. Аларга «ооба» деген жооп алган соң, «Демек, силерге өлкөңөрдү өнүктүрүп кеткенге мындан башка нерсенин деле кереги жок экен. Ар бир кыргыз өзүнө «Эгер Манас тирүү болсо, бул абалдан кандай чыгат эле?» деген суроону бериш керек. Жоопко жараша иш кылса эле, мамлекетиңер бутуна турат», — дептир.

Бул окуяны «Кереге» фонду (Мурунку “Диалог Евразия”) жана “Сереп” изилдөө институту өткөргөн «Манас» эпосундагы баалуулуктарды окутуунун жолдору» аттуу тегерек үстөлдө аталган уюмдардын координатору Искендер Ормон айтып берди. Гезитибиздин бул санында учурда «Манас» эпосун коргоого жана таанытууга эң көп салым кошкон эки агайдын ойлорун окурманга сунабыз.

Манас кыргыз элинин адеп-ахлак Конституциясы

Манаста бүгүнкү жаштардын тарбиясына пайдубал болуп бере турган түбөлүктүү баалуулуктар абдан көп. Кыргыз эли Манастагы баалуулуктарга таянып жашап келген. Манас баш болгон рухий баалуулуктардын негизинде тагдырынын алай-дүлөй бороондорунан аман-эсен өтүп, ушул күнгө чейин жеткен. Учурда да кыргыздын кыргыз боюнча калышы табиятына терс келген ар кандай ири геосаясий күчтөрдүн курчоосунда жашап жатабыз. Ушундай шартта кыргыз эгемендүүлүгүн, мамлекеттүүлүгүн, улутун көздүн карегиндей сактоо, өнүктүрүү жана чыңдоо маселеси курч туруп жатпайбы. Кыргыз эли чачылып, мамлекети жоюлуп, тили жоголуп кетиши мүмкүн деген божомолдор көп эле болуп атат. Мындай жагдайда өз коломтобуз, өз кыртышыбыздагы улуу идеяларды заманга бап кылабыз десек, биз биринчи кезекте Манаска кайрылуубуз туура болот, кайрылууга милдеттүүбүз да.

Мекенди сактоо, эркиндигин камсыздоо, Ата-журттун көз-карандысыздыгын, элдин эгемендүүлүгүн, боштондугун эң жогорку баалуулук, дөөлөт катары көрүү Манастын эң улуу идеясы болуп эсептелет. Ушул баалуулуктар үчүн Манас өз өмүрүн арнаган, жанын кыйган. Манас кыргыз үчүн түбөлүктүү идеал.

Мамлекетте элдин бир жакадан баш, бир жеңден кол чыгарган биримдиги болсо, бекем болуп турат. Манаста жалпы ак калпак журт «Өлсөк бир чуңкурда, тирүү болсок бир дөбөдө бололу» деген Бакайдын сөзүн, Кошой да, Манас да, Каныкей да айтат. «Бөлүнсөң, бөрү жеп кетет. Бөлүнүп калды кыргыз деп, бөтөн элге кеп кетет» деп ынтымак, ич ара ширелишкендик болбосо, эгемендүүлүгүңдү деле коргой албайсың да. Бизди тарыхыбыз «Биримдик менен гана жеңип чыгабыз» деген акыйкатка үйрөткөн.

Кыргыздын бүгүнкү чачырап, дүйнөгө чачылып турган шартында Манастын биримдик идеясы аба менен суудай керек болуп турат. Бул өлбөс баалуулук.

Манаста атуулдук кызмат кылуу да күчтүү идея. Эл-журтуна жигит, жаран катары кызмат кылуум парз деген идея эпостун башынан аягына чейин аралап өтөт. Мисалы, Кошой көз каранды болуп калган кезде аябай азап тарткан адам. Ала-Тоодо жалгыз калып, кытай-калмак империясынын салыгын төлөп, кармашып, өжөрлүгү менен азган-тозгон кыргызга жетекчи болуп турган каарман. Көз каранды турмуштан көрө, жогу жакшы деп, кыргыздан качан уул чыгат, качан чачылган журтту жыйнайт деп жашап келген Кошой Манаска жолукканда ушунчалык сүйүнүп: «Чачылганды жыйнайлы, үзүлгөндү улайлы. Азган-тозгон кыргызга, Манас, караан болуп туралы», — дейт. Бакай, Каныкей, Алманбет, Чубак, Сыргак, Кошой өздөрүн мамлекетине, эл-журтуна берилип, кара жанын карч уруп, карусун казык, канын азык кылып, өзү жөнүндө ойлобой, эли жөнүндө ойлоп, кызмат кылуунун эң жогорку үлгүсү болуп кала беришкен.

Эл-журтту сүйөм десең, Манастан үйрөн. Манас өзү: «Калкым кыргыз, сен үчүн курман болуп кетейин», — дейт. Ушундай идея менен жашаган биздин баатырлар, ата-бабалар болгон. Алар бул улуу сезимдерин бапестеп, чоң мамлекет түзүп, дүйнөнү башкарган.

Ата-энени сыйлоо канчалык даражада берилген! Чыйырды эненин сүтү аркылуу Алманбет менен бир-тууган болот. Эненин сүтү урат деп экөө тең достугунан жазбайт. Чыйырды энесин өзүнчө ак сарай салып, үлпүлдөтүп багат. Манас баласы өлгөн соң Чыйырдыга эч кандай куугунтук болбосо да, сексен жашында Жакыпты, эл-журтун таштап, Семетей экөөнү Каныкей жөө көтөрүп Букарга качат. Манастын тукумун тыңытып, баласынын «Кыргыз мамлекети чабылып-чачылып жок болуп кетпесин», — деген керээзин аткарып, келини менен кетет. Кайра келип, Бакайга кошулуп Манастын ордосун калыбына келтириш үчүн эмиграцияга кетүүсү, 12 жылдан кийин кайтып келүүсү биздин жаштар үчүн кандай сонун мурас жана үлгү. Манастын адеп-ахлагы эскирбеген түбөлүктүү дөөлөттөр. Манас кыргыз элинин моралдык конституциясы экен. Эгер биз аны менен жашасак, биз кыргыз элинин өнбөс-өчпөс дөөлөттөрүн калыбына келтиребиз. Адам болом десең, Манасты оку!

Дүйнө адабиятын билем, Манаска теңдеши жок

160 жылдан бери Манас тууралуу көп эмгектер жазылыптыр. Беш жыл мурун баш аягы 5000 деп жазылып жүрөт. Учурда 10 000ден ашып кетти болуш керек. Иш жүзүндө мындан да көп. Себеби тикелей Манаска арналбаган, бирок тарых, педагогика, психология, окутуу ыкмалары тууралуу эмгектерде Манасты кеңири пайдаланышат.

Мен адабияттын тарыхынан, чет элдик адабияттан сабак берген, дүйнөлүк адабиятты көп окуган кишимин. Манаска көп кызыкпай жүрдүм. Анткени чет элдик авторлордун эмгектерин окуп жүрүп, кабыл алууң ошого жараша калыпташып калат экен. Дүйнөлүк адабиятты сыдырып окугандан кийин Манасты толук окуп чыктым. Ошондо Манаска баа бердим! Ага чейин «Өзү оозэки чыгарма болсо, Манасты жөн эле көкөлөтүп атышат», — деп ойлочумун. Шекспириң да, Сервантесиң да, Пушкин да Манастын таманы алдында турганын түшүндүм. Бул аларды төмөндөтүү эмес, акыйкат баа. Бул шумдук чыгарма.

Манастын өзү, Советбек Байгазиевдей өмүрүн эпосубузга арнап, 25тен ашык китеп жазган адамдын эмгектери элге канчалык деңгээлде жетип атканы өзүнчө маселе. Бул ишке бардыгыбыз жапатырмак киришкенде гана ордунан жылчудай көрүнөт. Бирок учурда кыргыз адабиятын дүйнөлүк адабиятка кошуп, мектептеги саатын кыскартып салуу маселеси каралып атат. Анан стандартын, программасынан бери иштеп чыгарып салышыптыр. Абдыкерим Муратов, Сулайман Рысбаев, Советбек Байгазиев агайлар буга каршы чыгышыптыр. Ушул кишилер азыркы министр Кудайбердиевага кирип, мурункусундай калтырабыз деп чечишиптир.

Биз бул маселени кенен талкуулаганда мен биз эгемендүү мамлекет болгон соң, Манастаануу, кыргыз тил, кыргыз адабияты жана кыргыз тарыхы сабактарын Билим берүү жөнүндө мыйзамга өзүнчө берене кылып киргизиш керек деп эсептейм. Андан кийин республикалык деңгээлде мугалимдердин конференциясын чакырып, бул предметтерди окутуунун оптималдуу вариантын кабыл алуу зарыл. Муну жанагы мыйзамдагы беренеге киргизип салуу шарт. Мисалы, мобул-мобул класстарда мынча саат көлөмүндө окутулат дегендей. Анпесек, улам жаңы министр келгенде, оолуккан бири келип, окутуу программасына асыла бергидей. Учурда кыргыз рухунун өзөгүн түзгөн тарбиядан куру калгандыктан улам канчалаган кыргыз улан-кыздар чет өлкөдө жүрүшөт. Алардын ата-энесине акча жөнөткөнү болбосо, кыргызга кыпындай пайдасы жок.

Эсен Өмүракунов, “Саресеп”, 19.12.2016-ж.

Бөлүшүү

Макала Манас баатыр кандай кылат эле? бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

«Sunrise Studio” компаниясы Кыргызстандагы уюлдук тиркеме жасаган алгачкы компаниялардын бири. Бүгүн бизде конокто аталган компаниянын негиздөөчүлөрү Данияр Арзыматов жана Алыбек Айдарбек уулу болуп, тиркеме жасоонун оош-кыйышынан кеп кылды.

Уюулдук телефондогу “WhatsApp”, “Instagram” сыяктуу социалдык тармактарга үзгүлтүксүз баш багып, “Мой говорящий Том”, “Subway Surfers” өңдүү оюндарды калтырбай ойнойбуз. Бирок аталган колдонмолорду «Ким, кантип жасайт? Каяктан каражат табат?» деген суроолорго анчейин кызыкпайбыз.

“WhatsApp”тын бир түрүн иштеп чыкканбыз

Өзүбүздү Кыргызстанга керектүү уюлдук тиркеме жасаган алгачкы компаниялардын бири деп тааныштырсак болот. Анткени ушул жаатта иш алып барган көптөгөн компаниялар узакка жетпей, ишин токтотуп коюуда. Ал эми улантып кеткендердин басымдуу бөлүгү чет өлкөлөрдөн түшкөн буйрутма менен иштешет.

Эң оболу “WhatsApp” сымал колдонмо жасап баштаганбыз. Бирок бир топ иштин аягына чыгып калганда, ал долбоор токтоп калды. Көрсө ага көп акча талап кылынат экен. Ичинде кыргыздын улуттук киймин кийген, калпакчан, шөкүлөчөн смайликтер бар болчу. Баарынан элге алар кызыктуу болгон. Азыр болсо колдонмо же сайттарды жасоого буйрутма түшөт. Бул каражат табуунун дагы бир жолу десек болот.

Студент кезде ар кандай IT технологияларга кызыгып жүрүп, кийин смартфон алганда андроидге кызыгуум арта баштады. Ичиндеги колдонмолор кантип жасаларын изилдеп, көп убакыт короттум. Ошентип жүрүп, бир чети бөлөм, бир чети досум болгон Алыбекти чакырып, колдонмолор тармагында иштешели деп сунуш тадым. Sunrise Studioнун негиздөөчүлөрүнүн бири ушул адам. Азыр командада дизайнер, сүрөтчүлөр болуп 15ке жакын адам бар. Буга чейин жасалган “Баластан”, “Mixer.kg”, “Festa” ж.б. көптөгөн эмгектерибизди телефонуңуздагы play marketтен тапсаңыз болот. Мисалы “Festa” деген тойлорго кызмат кылат. Ырчы-чоорчу, тамада, ашпозчуларды ушул колдонмодон тапса болот.

Маршрутуңузду көзөмөлдөп туруңуз

Азыр биз буйрутма менен шаардагы маршруттук такси, автобус жана троллейбустардын каттамын көзөмөлдөгөн колдонмо жасап жатабыз. Мисалы кечинде жумуштан чыкканда кээде маршрут күтүп бир далай убакыт туруп калабыз. Жайдын күнү болсо мейли го, бирок кыштын кечинде күтүү деген тирүүлүктүн тозогундай болот. Азыр баарыбызда смартфон бар. Эгер биз иштеп жаткан долбоор аягына чыкса анын ар бир колдонуучу өзүнүн марштуртук таксиси же автобусу кайсы жерде келе жатканын уюлдук телефону аркылуу биле алат. Ал картадан көрүнүп турат. Качан гана сиз түшчү аялдамага жакындап калганда кеңседен же үйүңүздөн чыгып, түшүп кетип каласыз. Муну Бишкек мэриясы жана шаардагы ири компаниялар каржылап жатат.

Уюлдук тиркеменин булагы — жарнама

Көпчүлүктү азыр тиркеме аркылуу кантип акча табат деген суроо кызыктырып жатса керек. Интернет айдыңында асыресе колдонмо жаатында каражат табуунун жалгыз жолу — жарнама. Байкасаңыздар керек фейсбук, инстаграмм, одноклассники деген ири социалдык тармактардын лентасында жарнама деп чыгып турат. Ошол жарнамага компаниялар өз продукциясын жарыялоо үчүн оңбогондой акча төлөшөт. Мисалы, фейсбукту алсак, айына 500 доллардын тегереги. Ошондой ийгиликтүү колдонмого айлануу үчүн биринчиден колдонмо өзү керектүү болуш керек, экинчиден элге таанытуу үчүн жарнамалоо керек. Инстаграмм башында 30 млн колдонуучусу бар чакан эле тармак болчу, кийин фейсбук сатып алып айлантып жибергенде тез эле колдонуучулардын саны 300 млнго жеткен. Чыгаша болмоюн киреше болбойт дегендей, фейсбукта алгачкы жылдары тек гана чыгаша болуп турган. Жылына жарнамага 2 млн доллар акча кетирчү экен. Азыр инста чыгашасын толук жаап, жылына млндогон доллар киреше табат. Биздин иш так ушул жарнамалоого келгенде токтойт. Анткени бул тармакка бир топ каражат жумшалат. Анын үстүнө бир колдонмону жасоо үчүн 5 миң доллардай акча, 3-4 ай убакыт сарптап атабыз. Алтообуз ортодон каражат чыгарып, чыгымдарды жаап келатабыз. Кыргызстанга ылайыктуу жакшы долбоорлор бар. Биз аягына чыгып койгонбуз. Бирок ошону айлантып кеткенге алыбыз келбей турат.

Кыргыздар IT тармагы акча табарына ишенбейт

Демөөрчү издеп көп жакка кайрылдык. Бирок биздин бизнесмендер интернеттен акча табууну эптүү жол катары эсептебейт. Алар алып-сатууну чоң бизнес деп билет. Болбосо дүйнө жүзүндө басым IT технологияга жасалып, ири акчалар ушул тармакта жүгүрүүдө. Мисалы, дүйнөдө мунай өндүргөн компаниялардын капиталы биригип, бир Googleдукуна жетпейт. Мунай чыгаргандардын мунайы бар дейли, бирок гуглдун эч бир кең байлыгы жок. Ал абадан акча жасап жатпайбы. Плей маркетке колдонмо жайгаштыруу үчүн googleга 25 доллар төлөнөт.

Программист болууга дипломдун кереги жок

Менин билимим программист, Алыбектики энергетик. Бирок мен билгенди Алыбек деле билет. Муну менен мен программа жасоо үчүн атайын диплом же сертификат зарыл эмес деп айткым келип турат. Анткени университетте азыркыга ылайыкталган программа жок. Окуу методу эски. Мындан 10 жыл мурунку методдор окутулат. Уюлдук программалоо деген түшүнүк жокко эсе. Мисалы, окуу жайда 5 жыл үйрөнгөнүңдү өз алдыңча курстарга барып, 1 айда эле өздөштүрүп алсаң болот. Эгер дипломуң, жайнаган сертификатың болуп, мээңде эч нерсе жок болсо, эч ким ишке албайт, а бирок билимиңди тастыктаган бир да документиң жок болуп, билимиң күчтүү болсо, мен-мен деген компаниялар талашат.

Бизде кесипкөйлөр жок болгондуктан, өзүбүз үйрөтүп, биздин компанияга иштетели деп программалоону үйрөткөн курс ачканбыз. Анткени башында бизге программист керек болуп издегенде, табуу өтө кыйын болгон. Кээ бири айлык акысына асмандын башын сурашат. Кээ бири биз билгенди билбейт. Ошондо биз Кыргызстанда кесипкөйлөр жок экенин, өзүбүз үйрөтүшүбүз керек экенине ынандык. Азыр тармакка кызыккан жаштар көп. Бизде бир канча студент окуду. Окуп жатат. Арасынан шыктууларын тандап өз командабызга коштук.

IT технология биз үчүн азыр жаңы нерсе болуп аткандыктан, түшүнүү үчүн бир топ убакыт керек деген ойдомун. Анткени бул тармак менен байып жаткан өлкөлөр да дароо түшүнүп кеткен дегенден алысмын. Келечекте Кыргызстанды IT тармак менен өнүктүрүп, өлкөдөгү ийгиликтүү жана алгачкы компания болобуз деген пландар бар.

Кыргызстандагы 5 популярдуу колдонмо

1. ПДД и штрафы КР 2015 – тиркемесинде жол кыймылынын эрежеси, айыппул өлчөмү, ИИМ, ЖККнын байланыш номурлары камтылган.
2. Кыргызстан намаз жылсанагы – Бишкектеги жана Ош облусундагы намаз саатын так көрсөтүүчү тиркеме
3. Kyrgyzstan Flag Theme Clock – чет элдиктер үчүн жасалган колдонмо. Кыргызстандын гербин, гимнин жана желегин табууга болот.
4. Кыргызские пословицы — кыргызча макал-лакаптар. Тиркемеде 2000 ден ашуун макал бар.
5. “Mixer.kg”- Өлкөдөгү дүкөндөрдүн топтому. Үйдөн отуруп соода кылганга абдан ыңгайлуу

“Саресеп”, 21.11.2016-ж.

Бөлүшүү

Макала ЖОЖдон 5 жыл окуганыңды курстан 1 айда үйрөн бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Меңди эжебизге Жараткан эки нерсени жазыптыр. Акын болууну, анан алп акынга жар болууну. Кыргыз поэзиясынын зоболосун Көккө көтөрүп, учкул канат кыялы, ой чабыты менен ааламды айланган акын, маркум Жолон Мамытовдун өмүрлүк жары, акын, жазуучу, драматург Меңди Мамазаированын “Улуулардын жарыгы” аттуу эссесин окурмандарга сунуш этебиз.

Жаз! «Өлбөгөн кулга жаз келди» деп айткан экен акылман кыргыз.

Анын сыңарындай, алдемедей оор кыштын чыгышы, жаздын келиши кыйын болду быйыл. Мына, маңдайыбызда апрель. 1-апрель — кыргыз улуттук поэзиясынын асманында жарык жанган жылдыздарынын бири Жолон Мамытовдун туулган күнү. Бирок эч качан туулган күнүнө маани берип белгилечү эмес. Биз да ага көнгөнбүз. Анын ордуна балдардын, менин туулган күндөрүм шаан-шөкөткө айланып кетчү. Жаз менен байланышкан өмүргө кымбат окуялар арбын… Биз Жолон экөөбүз баш кошуп, бир балалуу болгон соң Фрунзеден Жолондун туулган айылы Төлөйкөнгө барып жашап калдык (азыр менин айылым да кошулуп калган). Мен мектепте кыргыз тили жана адабиятынан сабак берем. Жолон Ош областтык ветлабораторияда ветврач. Кыштын күнү кыйын эле болчу. Мешке от жакмай, арыктан суу ташып, кирди колго жуумай. Менин отум эч качан күйбөйт. От жагалбайм, быкшып эле түтүн боло берет. Отту же апам (кайненем), же Жолон жакмайын түтөтүп шордоп отура бермей. Анткени ата-энемдикинде эч качан мешке от жаккан эмес экенмин. Жалаң эркек балдардын арасында жалгыз кыз болуп эрке өскөм (анан калса, согуштан кийинки кыйынчылыктарда оокаты өтпөгөндөр да көп болоор эле. Биздин үйдө да андайлар бар. Негизинен ошолор жасачу жумушту). Жаз келгенде аябай сүйүнчүмүн, түйшүк жеңилдеп калат да. Ар жылы жаз жадырап, 8-март майрамы келгенде Жолон экөөбүз огорудубузга төрт жээк картошка отургузуп, а апам болсо бир жээк өнүп мурут чыгарып калган майда баш пияздарын экчү. Апамдын пиязы бир айга жетпей жегенге жарап калаар эле. Мунун баары 8-март күнү түшкө чейин бүтчү иш эле. Белекти бир жума мурда эле алып келип берген. Экраны чоң «Сигнал» деген телевизор апкелип, биз менен кошо кошуналар да жыргап калышкан.

Биз, апам экөөбүз боорсокко камыр көптүрүп, жаңы каймакка каттама бышырып, дасторконго даярданчубуз. Жолон чоң жолдун үстүндө жашаган Момуш досун (Жолон экөөнүн чоң аталары бир тууган) келинчеги (мени менен университетти бүтүп келген) Гүлзина экөөнү чакырып келет. Алар да эт-ашын, ал эмес төртөөбүз майрамдай турган бөдөнөнүн сүтүнөн бери ала келишет. Адегенде дасторконго баарыбыз отурабыз: апам, биздин эки уулубуз, досторубуздун бир уул, бир кызы жана дагы насиби кошулуп келип калган меймандар. Чай ичилип, тамактар желип, бака-шака башталганда апам неберелерин алып, ички үйгө «эс алам» деп кирип кетет. Эки эркектин көздөрү жайнап, шишелерди ачып, биздин майрамыбызды куттуктап, ырдап-чордоп, карта чабышып жыргап калышат. Жаштык деген укмуш го! Убакыттын өткөнү билинеби, Жолон ырларынан окуп, Гүлзина ырдайт. Ошо арада айылдан бозо келе калат. Баарын аралаштырып ичкенгеби, эртеси Жолон башым ооруду деп табити эч нерсеге тартпай кыйналат. Апам кейийт: «Ап, балам, а! Кыйналып ушул балакетти ичпей эле койчу!» — дейт. Жолон: «Апа, экинчи ичпейм», — дейт. Бирок дагы эле майрамдар келе берет да. Андайда апам дагы: “Атаны балам ай, экинчи ичпейм дебедиң беле?” — деп кайра кейийт. Анан бир күнү: «Апа, сизге бир ыр окуп берейин»,- деди. Апам уулунун жаңы жазган ырын окуп бергенине көнгөн да, кулак салып отуруп калды. Ошондо «Өмүр үзүндүлөрү» деген ырынын 2 куплети жазылган окшобойбу.

…Бир байкасам, теңтуш курбу жанымда,
Шарап бийлеп, кубат дүргүп канымда.
Булут өңдүү күн батаарга тушталган,
Сүзүп жүрөм алоолонуп жалында.
Бир байкасам, түн, оту өчкөн кемегең,
Ойго тунуп отурасың, эне, сен.
Ошол ачуу, суюктукту экинчи,
Оозума албай коеюнчу эмесем! – деп окуду Жолон.

Апам кыйлага үндөбөдү. Анан: “Ачууга берилип кетпесин дейм да. Ыр жазып жүрбөйсүңбү, ырыңа кедергиси тиеби дегеним да”. Карасам көздөрүнүн кычыгы жылтырайт. Нары басып кеттим. Жолон апасын кучактап, бети-башынан өөп, эркелеп жатты. Атаганат, эненин жүрөгү ай! Ыр жазып, акын деген атка коно баштаган баласын дайым этияттап, канатын чаап жиберээр эле. Балдарынын кенжеси болуп, өтө эркелеп өсүп калган экен. Айтуудан, эркеликтин азабын апасы экөө жакшы эле тартышыптыр.

Жолон жаздагы күн күркүрөп нөшөр төккөндү, чартылдап чагылган түшкөн мезгилдерди өтө сүйөөрүн баамдадым. Күн күркүрөгөн сайын козу карындар жайнап чыгат деп кубанчу.

Ошо кезде жаштыктын алоосу, деми-шык кошулуп, бир топ мыкты ырларды жараткан экен деп ойлойм. «Ата Журт», «Кырман», «Жаштык», «Романтика», «Тоолугум», «Бакыт», «Отту сүйөм», «Үмүткө чакыруу», «Туулган жер», «Гүлмайрам» сымак ондогон ырларды Ош шаары менен айылдын ортосунда, кызматка барып-келип жүрүп, туш келген жерге отура калып, блокнотуна калем менен чиймелей салып жазды чамасы. А кезде кабинет, атайын кооз стол-стулга отуруп жазуу деген ойдо жок. Ушундай бир романтикалуу кезең өткөн экен. Ал убактар жаркыраган жаздай акыл-эстен өчпөйт.

1967-жылы болсо керек эле. Жазында Ош шаарында жаш акындардын көчмө пленуму өтмөк болуптур. Жазуучулардын Ош областтык бөлүмүнүн башчысы, жазуучу Шабданбай Абдыраманов башкарчу. Талапкер жаштар делбектеп сүйүнүп жүрөбүз. Борбордон кыргыз адабиятынын дөө-шаалары келишти. Кыргызстан жазуучулар союзунун төрагасы, драматург Токтоболот Абдымомунов, Темиркул Үмөталиев, Жунай Мавлянов, студент кезинен жазган ырларына ак жол тилеп, элге алгач ирет тааныштырган мугалими Сооронбай Жусуев, Төлөгөн Касымбеков, Насирдин Байтемиров жана бир топ акын-жазуучулар президиумдун төрүн ээлеп отурушту. Биз, жаштар сүрдөп, улуулардын ар бир сөзүн сая кетирбей угабыз. Бир маалда оштук акындар ырларын окуп жатышты. Кезеги келип, Жолон да чыкты. Жолон 10-15 минутадай жаңы ырларын окуду. Жаштар кол чаап, төрдөгү улуулар да жакшы кабыл алды. Пленумдан кийин Жолонду чакырып, ошол ырларын «Ала-Тоо» журналына даярдап бер деген сунушту айтышыптыр. Ошол эле жылы Жолондун 25тей ыры журналга жарык көрдү. Кийинки жылы, али китеби чыга электе, СССР жазуучулар союзуна мүчөлүккө кабыл алышты. Бул жаш акын үчүн кандай гана кубаныч, кандай демөөр. Ошол кездеги улуу муундардын жаштарга көргөн не деген камкордугу эле. Албетте, насыя ишеничти Жолон актады да.

1968-жылы Темиркул Үмөталиевдин 50 жылдык юбилейине карата Темикемдин үй-бүлөсү, анан ал кезде бүтүндөй Союзга белгилүү болгон Лениндик сыйлыктын лауреаты жаш Чыңгыз Айтматов да үй-бүлөсү менен келатканын билдик. Шабданбай Абдыраманов, акын Турсунбай Адашбаев жана биз, Жолондун үй-бүлөсү, Оштогу «Дом отдыхтан» аларды тосмой болдук. Кыргыздын жана Оштун меймандостугун көрсөтүүгө аракет кылып, дирилдеп чуркап жүрдүк. Ошондо Шабданбай аке: “Жолонду түйшүкө чекпегиле. Жолон мыкты ырларын окуганга даярдансын!» — деп аны бардык майда-бараттан бошотуп койду. Кечинде келишти, мейман күтүүнүн бардык шаан-шөкөтү кезеги менен жүрүп жатты. Акыры адабият, поэзия тууралуу сөз жүргөндө Шабданбай аке Жолонду Ч.Айтматовго расмий тааныштырып, ашыра мактап ырларын окуттурду. Ал киши токтоо, ар нерсеге өтө олуттуу караган киши экен. Жолон чамасы онго жакын ырын жатка окуду. Бир да жолу акындын толкунданган маанайын бөлбөй, дымып укту. Кол чабышты. Тер баскан акын ордуна отурду. Баарыбыз Ч.Айтматовдон сөз күтөбүз. Ал киши дагы кыйладан соң: “Жаңы нерселер бар экен. Поэзиянын тили менен айтуу оңой эмес, жакшы…» — деп күңгүрөнүп койду. Отургандар кайрадан кол чабышты. Арасында дем алыш болуп, биз ургаачы заттары «мейман чыгыш» кылып, бак аралап келип жаттык. Ошондогу Темикенин зайыбы Зуура апа, Чыкенин зайыбы Керез эжелердин мага үзүлө түшүп кызындай, сиңдисиндей мамиле кылгандарына сүйүнүп, “улуу жазуучулардын аялдары ушундай да жөнөкөй болушабы?» деп ичимен таң калып коем. Уулдары Санжар менен Аскар тестиер, ойноок балдар экен. Керез эже бардык апалардай эле балдары сыртка чыгып кетишсе, улам сабыркап издеп калат. Кечебиз аябай кызыктуу өттү. Түнкү саат 2лерде тарадык. Жолон экөөбүз эки уулубузду апабызга таштап келгенбиз. Үйгө кетишибиз керек. Айыл менен «Дом отдыхтын» ортосу жөө баскан кишиге 1,5-2 сааттай болсо керек. Автобус, такси деген шаарга ирегелеш Төлөйкөн айылында күндүзү да сейрек. Жолон экөөбүз жөө жөнөдүк. Айылды аралап чоң жол өтөт. Жолго түшкөндө түнкү жымжырттыкта менин туфлийимдин бийик такасы тыкылдап, кыйлага угулуп беймаза кылды. Туфлийимди чечип, экөөнү эки колума кармап алдым. Жолон ырларын салган сумкасын колтугуна кыскан бойдон кээде чуркап, кээде сүйлөшө калып жай басып, ырларынан кайра-кайра окуп коюп, кетип баратабыз. Түнкү ээндикте Ак-Бууранын үнү ансайын шаркырайт. Төбөдө сансыз жылдыздар. Олокон тоосунан желаргы согот. Биз бактылуубуз. Чарчабайбыз. Чарчап эмне?! Жолон экөөбүз тең жалындаган кезибиз. Бүгүнкү улуу адамдардан уккан жакшы сөздөр, алардын жылуу, жөнөкөй мамилелери жүрөккө кан толкутуп, канат бүтүртүп, алып-учуруп баратат. Таңга жуук үйгө жеттик.

Кийинки 8-март келгенде апам экөөбүздүн майрамыбызга деп «Киргизия» кир жуугуч машина сатып келди. Мен оңуп эле калдым, апам жактырган жок, чала жууйт экен деп. Ошентип биз Төлөйкөндөн 6 жазды тосуп, 1972-жылдын 17-апрелинде Ош шаарынан 3 бөлмөлүү, шарты мыкты квартира алып, көчүп кеттик. Анда Жолон Ош областтык телерадиодо ага редактор болуп иштеп жаткан. Ага чейин Москвадан 2 жылдык адабий курсту бүткөн. Фрунзеде 3 айдай ар кайсы редакцияны айланчыктап, адабий кызматкер деген бир орун таппай келген. Эч жерден эч ким кызмат берген эмес. «Отту сүйөм» деген ат менен жарык көргөн биринчи поэтикалык жыйнагы жаш акынга аябай зор таанымалдыкты жараткан болчу. «Алоолонуп күйгөн от көрсөм, алоолонуп кетет жүрөгүм… Алоолонгон максат соңунан, алоолонуп күйүп келемин»,- деп жүрөгүн көрүнөө колуна кармап алып, жалындап ырдаган акынды кыйгач караган көздөр дурус эле пайда болуп калган. Жылдыздай жанган турпаты, бир көргөн адамды арбаган ырайы, аурасы таза жалындаган жаш адамды оңой-олтоң редакциянын короосуна же кандайдыр бир маданий жайларга баш бактыра коюшпаган. Ага да чоң адамгерчилик, пендечиликтен өйдө турган айкөлдүк керек тура. Баары бир Жолон экөөбүз андай адамдардан жолдуубуз. Ош телеэкрандан, радиодон көрсөтүүлөрүн, берүүлөрүн байкап-билип жүргөн, көралбастыктын, көрсаясаттын курманы болгон раматылык Султан Ибраимов 1971-жылдын күзүндө чакырып, атайын тапшырма берет. Пахта планын биринчи толтурган район боюнча материал даярдаганга. Жолон жанын карыштап жүрүп, мыкты материалдарды даярдайт. Султан Ибраимов аны көрүп ыраазы болот. Ошол жылы СССРдин «Эмгектеги каармандыгы үчүн» медалына көрсөтүлүп, Георгадзенин колу коюлган медалды алат.

Ошол эле жылдын октябрында Жолон Армениядан жаш акындардын фестивалынан келатып, Фрунзенин аэропортунан Султан Ибраимов менен учурашып, самолетто бирге Ошко учуп келишет. Аэропортко келгенде С.Ибраимовду айдоочусу тосуп алат. Ошондо ал улуу киши: “Жолон, отур!” — деп жанына отургузат да, шаарга келгенде кайсы көчөдө жашаарын сурайт. Жолон: “Шаарда үйүм жок, Төлөйкөндө, агамдыкында турам!” — дейт. Үй-бүлөсү, жазуучу болом деген келинчеги, 4 баласы бар экенин билген соң, «7-ноябрдан кийин кел, бир жакшы үй салынып жатат, ошондон берейин» дейт.

Ал күнү апам, балдар болуп эккен сабизибиздин түшүмү мол болду деп казып, үйүп алып сорттоп атканбыз. Жолон чоң жолдон үйгө бурулганда эле колундагы газетасы менен сумкасын булгалап чуркап келатты. Келип апасын баш кылып баарыбызды өөп, белектерин балдарына таратты да: «Апа, мен азыр Султан Ибраимович менен ал кишинин машинесинде келдим. Үй бермей болду шаардан!» — деп мактанды. Аябай сүйүнүп алган. Ошол күн биздин Жолон экөөбүздүн тагдырыбызга бурулуш жасады. Анткени Оштогу алган үйүбүздү Фрунзеге алмаштырып, борборго кетүү мүмкүнчүлүгү түзүлмөк. Ошондой болду. Ал квартирабызды алмаштырып, 1974-жылы үй-бүлөбүз менен Фрунзеге көчүп келдик.

Мен ушуга чейин айтып да, жазып да жүрөм. Айкөл адамдардан жолдуубуз деп. Биздин тагдырыбызга улуу Чыңгыз Айтматов аралашты. Анын себепчиси Жолондун досу, кыргызга белгилүү прозаик, киносценарист Эркин Борбиев болду. Ал кезде Ч.Айтматов Кыргыз ССРинин кинематографисттер союзунда төрага, Эркин Борбиев жооптуу катчысы. Э.Борбиев ЦКга кызматка которулуп атып, ордуна Оштогу жаш акын досу Жолон Мамытовду сунуштап атпайбы. Ал эми мени болсо, дагы бир айкөл адам, жаштардын насаатчысы, эне жүрөк адам, белгилүү жазуучу Жунай Мавлянов башкы редакторлук кылган республикалык «Мугалимдер газетасында» корреспонденттик орун күтүп туруптур.

* * *

Сыртта жаз жадырап турат. Табийгат оор кыштан жазга оодарылып, жаамы жан-жаныбар, макулук, адам баласы жеңилдеп, жаштар кыялга бериле делбеленип… Жаркып тийген күн нуруна кубанып турганда, кыргыз коому саясат менен шайлоодон бошоно албай, Жолондун 70 жылдыгын өткөрө албай мукурап турганда эмнегедир Жолон экөөбүздүн жашоодогу да, чыгармачылыктагы да тагдырыбыздын ташын өйдөлөтө жылдырган, жакындан жардамын аябай үйрүлө караган адамдардын элеси улам дааналанып, көз алдыда далдаят. Дагы бир ирет ичимден эгеме ыраазы болуп, кыргызга ошондой жаны жарык инсандарды жаратып бергенине шүгүрчүлүк келтирем. Ал кезде Т.Абдымомунов, С.Жусуев, С.Эралиев, С.Ибраимов, Ч.Айтматов, Төлөгөн Касымбеков, Э.Борбиевдердин «Жолон кайсы аймактын кулуну болду экен?» деген ой улуу акыл-эстерине такыр келбесе керек…

Меңди Мамазаирова, «Де-факто», 07.02.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала Меңди Мамазаированын «Улуулардын жарыгы» аттуу эссесин сунуштайбыз бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

«Ыйман, адеп жана маданият жылына» карата Кыргыз Республикасынын Билим берүүжана илим министрлиги, И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университети 2017-жылдын 12-майында Бишкек шаарында педагогика илимдеринин доктору, профессор, Орусиянын Табигый илимдер академиясынын мүчө-корреспонденти жана «Билим берүүнүн жана илимдин эмгек сиңирген ишмери» ардактуу наамынын, К.Д. Ушинский медалынын ээси, Кыргыз Өкмөтүнүн балдар адабияты боюнча мамлекеттик сыйлыгынын, Улуттук Жазуучулар бирлигинин Тоголок Молдо атындагы сыйлыктарынын лауреаты, жазуучу, публицист-журналист, методист, этнопедагог Абдыкерим Муратовдун 60 жылдык мааракесине карата «Ааламдашуу доорундагы адабият менен педагогиканын орду» деген темада эл аралык илимий-тажрыйбалык конференция өткөрүлөт.

Конференциянын максаты — Президенттин «Ыйман, адеп жана маданият жылы» деген Жарлыгын ишке ашыруу максатында жаштарга өлкөнүн тарыхын, маданиятын, элдик таалим-тарбия салттарын терең үйрөтүү, адабият менен педагогиканын ааламдашуу доорундагы ордун белгилөө, илим тармагында иштеген адистерди диалогго чакыруу.

Конференцияны төмөндөгүдөй тематикалык багыттар менен өткөрүү пландаштырылууда:

1. Ааламдашуу доорундагы адабият: цивилизация жана фольклордогу этникалык ой жүгүртүүлөр.
2. Төкмөлөр чыгармачылыгындагы жана профессионал адабияттагы инсан, инсандын калыптанышы, автордук жекелиги жана жалпылыгы, образ жана каарман, көркөм адабияттын тили проблемалары.
3. Кыргыз адабият таануусунун заманбап көйгөйлөрү.
4. Жогорку окуу жайларында келечектеги адистердин этномаданий, адабий-теориялык компетенттүүлүгүн калыптандырууда элдик мурастардын ролу.
5. Кыргыз эл педагогикасын изилдөөнүн методологиясы, методикасы, тарыхый эволюциясы жана учурдагы милдеттери.
6. Жогорку окуу жайларында жана жалпы билим берүүчү мектептерде адабиятты окутуунун учурдагы зарыл проблемалары.
7. Кыргыз педагогикасынын, психологиясынын, социологиясынын, этнографиясынын ааламдашуу доорундагы изилдөө багытынын негизги тематикалары жана проблематикалары ж.б.

Конференцияга катышуу үчүн 2017-жылдын 15-апрелине чейин электрондук почта аркылуу илимий макалаларды РИНЦ талап кылган таризде жиберүү керек. Конференциянын материалдары «И.Арабаев атындагы КМУнун жарчысы» илимий журналынын атайын чыгарылышына жарыяланат.

Илимий жыйындын тили: кыргыз, орус, түрк, англис тилдери.

Жиберилген материалдарга коюлуучу талаптар

Текст MS Word форматында, 7 беттен көп эмес, беттерине номер коюлбастан, төмөндөгүдөй форматтарда болушу зарыл: формат А 4, барактын беттеринин бардык жагынан – 2 см. ден орун калтырылып, колонтитулу жок болушу керек. Текстин Times New Roman арибинде, өлчөмү – 12, 1,5 интервалында, макаланын текстин тегиздөө – туурасы боюнча, абзац – 1 см. Автордун, авторлоштордун аты, жөнү, иштеген кызматы, иштеген жери, илимий даражасы, наамы жана байланыш маалыматтары макаланын оң жагындагы жогорку бурчунда көрсөтүлүшү керек. Тексттин темасы – кара менен белгиленип, 14 шрифтеги көлөм менен ортого жазылат. Түйүндүү сөздөр 5-7 сөздөн туруп, аннотация, түйүндүү макала жазылган тилде, андан тышкары кыргыз, орус, англис тилдеринде берилет. Шилтемелер макаланын ичинде чарчы кашада көрсөтүлүп, библиографиялык тизме текстин аягында алфавит боюнча жазылат. Кабыл алынган макалалардын бардыгы рецензиядан өтөт. Жогорудагы белгиленген талаптарга жооп бербеген макалалар жарык көрүүгө сунушталбайт.

Конференцияга катышуу, макалаларды жиберүү жана башка суроолор боюнча конференциянын Уюштуруу комитетине кайрылсаңыздар болот: Электрондук кат жазууда почтанын «Тема» деген бөлүгүнө «Муратов-60» конференциясына ______________ (баяндамачынын аты-жөнү)» деп жазуу зарыл.

Баяндама тексти менен бирге каттоо баракчасын толтуруп жөнөтүү зарыл. Конференциянын материалдары алдын-ала чыгарылат.

Кыргызстанда маалыматтык колдоо маалымат агентстволорунун, гезиттердин, журналдардын, ТВ редакциялары, интернет ресурстары жана PR компаниялар тарабынан ишке ашырылат.

Конференцияга катышууга байланыштуу чыгымдар жиберген тарап же жеке катышуучу тарабынан төлөнөт.

Макалалар жана каттоо баракчасы төмөнкү электрондук почталарга жиберилет: aikadem_007@mail.ru; sado85@mail.ru; miraesen@mail.ru; tuigun_bm@bk.ru

Же И.Арабаев атындагы КМУнун Педагогикасына кафедрасына (Бишкек ш., 10-кичи район, Т.Саманчин көчөсү – 10 а) электрондук форматта берилет.

Маалымат үчүн телефондор: 54-26-31; 0772-21-96-67, 0555-92-26-96; 0772-27-89-15; 0770-24-15-31.

Айчүрөк Калдыбаева, уюштуруу тобунун жетекчиси, профессор

P.S.

КАТТОО БАРАКЧАСЫ

1. Фамилиясы, аты, атасынын аты (толук түрүндө)_____________________
2. Илимий даражасы______________________________________________
3. Мекеме __ ____________________________________________________
4. Кызматы _____________________________________________________
5. Иш дареги_____________________________________________________
6. Телефон, факс, e-mail ____________________________________________
7. Докладдын аталышы_____________________________________________
8. Багыты_________________________________________________________

“Кутбилим”, 09.02.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала Ааламдашуу доорундагы адабият менен педагогиканын орду бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Зачастую кыргызстанцы задаются вопросом – куда в выходные можно сходить всей семьей – родителям и детям вместе, так, чтобы провести отдых приятно и с пользой?

В Бишкеке немного мест для культурно-образовательного семейного отдыха. И в тоже время, многие дети не имеют возможности получить хотя бы элементарные знания о музыке, искусстве, культуре. Этот вопрос – уровень культуры среди детей и молодежи часто поднимают СМИ и общество.

Если изучить мировую практику в воспитании подрастающего поколения, то можно обратить внимание на следующее. Сегодня в мире создаются разнообразные формы проведения культурных мероприятий, разрабатываются все новые подходы по привлечению детей к искусству. К примеру, детские музеи Австрии и Германии, детские театры, детская филармония в Нью-Йорке – все они успешны, востребованы, а главное дети посещают такие мероприяти с удовольствием. Вопрос остается только за креативным решением организаторов подобных встреч.

В Кыргызстане в 2016 году решено было запустить проект под названием “Детская филармония”. На сегодня с уверенностью можно сказать, что она стала первым в Кыргызстане проектом для детей и родителей, местом семейного отдыха и общения, приобщения к азам высокого искусства. Организатором выступил  Международный общественный фонд «Инициатива Розы Отунбаевой» совместно с Национальной филармонией им. Т.Сатылганова. Пять первых концертов прошли при поддержке Посольства Швейцарии в Кыргызстане, но проект изначально предусматривал механизм финансовой устойчивости и, с нового года, программа проходит уже самостоятельно.

28 мая 2016 года  состоялся  первый концерт в Большом зале Национальной филармонии имени Т.Сатылганова  в рамках проекта «Детская филармония» под названием «Музыка великолепного века».

Серии концертов “Детская филармония” проводятся один раз в месяц и рассчитаны для детей и взрослых.  Программа концертов включает знакомство с музыкальными жанрами, эпохами, видеопрезентации, рассказы о музыкальных инструментах и интерактив на сцене, интересные викторины с призами. Стоимость билетов символическая: 50 сомов для балкона и 100 сомов -партер. Эти средства нужны для оплаты зала и гонорара сценариста и ведущего.

Экс-президент КР и основатель фонда Р.Отунбаева считает, что “пришло время уделять особое внимание детям”. Музыкально-образовательный проект “Детская  филармония”   функционирует  во многих странах Европы и США.  Его главная цель — формировать музыкальные знания и компетенции у детей, подростков и молодежи, а также развить эстетический вкус, способствующий личностному их росту и развитию музыкальной культуры.

Для чего же нужна “Детская филармония”? Конечно, каждая семья и каждый зритель сам ответит на это вопрос, но вот несколько доводов в пользу того. Чтобы прийти на концерт Детской филармонии от организаторов:

• Место красивых манер и высокой культуры
• Знакомство с лучшими музыкантами и исполнителями Бишкека
• Приобщение к мировой культуре и искусству
• Место культурного отдыха и образования
• Красивая музыка, интересная и познавательная информация
• Это возможность услышать «живое» звучание инструментов и голосов
• Это стимул для музыкального развития детей, креативности, фантазии
• Это возможность заложить традиции культурного отдыха всей семьей

С мая 2016 года по январь 2017 года были проведены семь концертов, на которых выступили  Государственный филармонический камерный оркестр под управлением Нура Омурбаева, Военно-показательный оркестр Вооруженных сил КР,  воспитанники Центра “Устат-Шакирт”; на «Шоу барабанов» детям  рассказали о видах ударных инструментов, показали  видеопрезентации самых необычных ударных инструментов — тамтам в Африке, чанг, японские барабаны. Осенью прошлого года концерт был посвящен традиционным кыргызским инструментам: духовые щипковые — ооз комуз, жыгач ооз комуз. самые старинные — жетиген, виртуозная игра на комузе на примере произведений кыргызских композиторов, старинный музыкальный театр — так-теке. Там также была показана видеопрезентация о том, как изготавливают комуз. Дети с удовольствием и  интересом принимали участие в интерактивах с вопросами и ответами касательно старинных музыкальных инструментов.

В преддверии нового года в рамках «Детской филармонии» состоялся концерт, посвященный музыкальным традициям стран Европы. Прозвучала хоровая рождественская музыка и  самые красивые рождественские композиции.  Следующий концерт был посвящен  миру сказок Петра Чайковского, его произведениям для детей, а также рассказ о детстве композитора, видеопрезентации о том, как устроены рояль и  труба, виды клавишных инструментов. После чего  ведущая провела викторину с призами, солистка Театра оперы и балета рассказала о балетной пачке и пуантах, основных балетных фигурах.

Каждая  концертная программа  разрабатывается с учетом лучшего мирового опыта и с учетом возраста зрительской аудитории. Кроме того, хотелось бы обратить внимание, что Детская филармония – это площадка для новых имен – ведущих, музыкантов и оркестров самых разных жанров и направлений, музыкальных школ.  Сцена Детской филармонии это возможность реализовать самые смелые профессиональные идеи для музыкантов и музыкальных творческих деятелей.

Еще одна сторона работы Детской филармонии — в рамках проекта школы смогут проводить уроки музыки на выезде вне стен класса, в живом общении с исполнителями и возможностью слышать «живой» звук. Во многих странах, которые лидируют по показателям качества образования. уроки вне школы являются важным ресурсом для работы.

Всего с начала запуска «Детской филармонии» ее мероприятия посетили более 5 тысяч зрителей. В МОФ «Инициатива Р.Отунбаевой» отмечают, что билеты раздаются бесплатно для детей из социально-уязвимых слоев населения и воспитанникам интерната при Академии художеств КР. В данных мероприятиях регулярно участвует и сама экс-президент Роза Отунбаева, а также представители иностранного дипломатического корпуса.

“Детская филармония” уже меньше чем за год собирает вокруг себя постоянных зрителей: дети приходят узнать для себя что-то новое, а взрослые понимают суть  и важность подобных мероприятий. Сотрудница Центра оценки образования и методов обучения Чынара Батракеева регулярно вместе с 3 детьми посещают концерты “Детской филармонии”. В своем отзыве она пишет, что “подобные концерты рассчитаны на восприятие детей, к тому же формат мероприятия детей не утомляет, имеются  познавательные моменты, дети не только смотрят концерт, но и получают много знаний о музыкальных инструментах, о  музыкальных произведениях, об искусстве в целом.  Викторина,  которая организовалась во время концерта тоже понравилась”. Бишкекчанка Аида Алымова осталась под большим впечатлением от концерта “Мир сказок”: “Все было профессионально и увлекательно, спасибо! Обязательно придем на следующий концерт “Детской филармонии”.

Таким образом, «Детская филармония» стала одним из источников организации детского досуга и позволяет не только приобщать детей к музыкальному искусству, но и развивает новые формы проведения концертов в форме лекций, презентаций, мастер-классов, участиях на репетициях оркестров и общения с известными музыкантами Кыргызстана. Организаторы «Детской филармонии» отмечают, что эта инициатива только начала свою работу и в будущем детей и их родителей ожидает много интересных и увлекательных концертов.

Топчугул Шайдуллаева

Бөлүшүү

Макала “Детская филармония” в Бишкеке бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Орус поэтикасында, поэтикасы эле эмес, жалпы эле орус коомунда “орус кышы” же “русская зима” деген түшүнүк бар. Айтыла берип, жазыла берип, таңуулана берип, орус элинин “менчигине” айланып, кадыресе “орус кышы” болуп кеткен. Түптүү, долу, өжөр, көк бет эл ушундай.

Пушкин, Есенин, Тютчев, Фет жазган орус кышы чынында эле укмуш!!!

Орусияда армияда кезимде жаштары жапырт шаарга баса берип, каралбай, таралбай калган орус хуторлорун көп көргөм. Бир күнү эле ошол хуторлордун айыбын да, айыпсыз азап-тозогун да душман көзүнө көрсөтпөй, Александр Сергеевич Пушкиндин ямщигине окшогон коңгуроолуу аппак кыш каптап өтүп кетүүчү. Көрүп ал анан!

Кудайдын кышы жер үстүнөн кылайган ала калтырбай, ойрон орустун жамандыгын жаап-жашырып, баарын тегиздеп, баарын унуткарып, ак аюудай баарын таман алдына басып калар эле. Ошондо кудуреттүү кыштын өзү дагы дүйнөдө эмнеге колу жетсе ошонун баарын орустуку кылгысы келген, жадагалса Кудайдын кышын да орустуку кылгысы келген орус калкынын өжөр, өзүмчүл мүнөзүнө окшоп кетер эле. Буга бир чети ардансам, бир чети суктанчумун…

Анан мен дагы кыргыз поэзиясына “кыргыз кышы” деген түшүнүктү киргизсем деп тилер элем. Муну мен эми бүгүн, керемет кыргыз жеринин башка аймактарынын көбүнөн кышы катаал Ат-Башынын мисалында айтып олтурам.

КЫРГЫЗ КЫШЫ

Алкынганда аппак ызгаар төгүлгөн,
“Ауу!” десе таш экиге бөлүнгөн.
Кыргыз кышын көрдүң беле андагы,
Кызыл бороон кырдан-кырга сөгүнгөн.

Кузгун да жок, куш дагы жок, бак да жок,
Кудай гана жалгыз мында жаккан от.
Куюккандан чыдай албай Ак-Сайда
Кулап түшөт суугуна аткан ок.

Күйүккөндө күндүк жолдон күрсүнүп,
Күүлөнгөндө күрткү болуп түртүлүп.
Күкүктөнгөн ызгаар агат бир гана
Күн Чыгыштан Күн Батышка бүркүлүп.

Жээликкенде жер табалбай сыйгандай,
Жел да тоңуп, желип-жортор кыр калбай.
Жээгин бербей мелт-калт болуп кыш жатат,
Жер шарынын кышын мында жыйгандай.

АТ-БАШЫДА

Албууттанып аяз тоого соктугат,
Ала буурул адыр-түздөр кошкурат.
Ак жоолукчан кыш далбактап эшикте
Айылдардын боорун жүрөт топчулап.

Кайыңдынын кара суугун түшүнбөй,
Карагайлар калч-калч этет бүтүндөй.
Жылуу түтүн колу менен көктөгү
Жылдыздарды кармап турат түшүрбөй.

Сай жалтылдап тонун муздан тиктирген,
Сагызгандар бадалдарга тик кирген.
Салып-уруп сарайына баратат,
Сары-Коолук сары жигит ЖИП минген.

Аз калгандын шамал бүтөп жылчыгын,
Ач калгандын ак кар бүтөп жыртыгын.
Эңкейиштен экиленген жыт келет,
Эттин жыты… болгондо да жылкынын.

Бул өрөөндү ызгаар менен апаптап,
Буудан минген чилде жүрөт акактап.
Бубак баскан зым карагай түбүндө,
Бубак баскан эшек турат апаппак.

Алтай-жетай, чеги кайда, билинбей,
Азапка да, тозокко да ийилбей.
Асман-Жердин ортосунда жатат кыш,
Ат-Башыга таштап кеткен Сибирдей.

АТ-БАШЫГА БАРГАНДА

Ат-Башыга бара калсам, баягы,
Асман-Жердин аппак болуп аягы.
Канча жылдан бери таппай келаткан
Карды көрдүм, көрдүм сары баланы.

… Айылдардан анда жалаң кут агып,
Аяп тийчү Күндүн табы жукарып.
Үшүгөндөн кире качып от үйгө,
Үшүгөндөн аяз турчу кызарып.

Кайран кез ай, бубакка окшош зымдагы,
Каңгып жүрүп кайткан кезде шымдары
Картон болуп… кагып-силкип апабыз,
Кактап мешке кайра киши кылганы.

Колтугунда ойноп өстүк муз-кардын,
Коюнуна кар салчу элек кыздардын.
Эмне кылар айла таппай ошондо,
Эриндери күйүп кетчү ызгаардын.

Чокулары алда кайдан көрүнүп,
Чоорун тартса бороон болуп төгүлүп .
Агып жаткан экен ак жал дайрасы,
Ала буурул аргамжыдай өрүлүп.

Коньки тепкен көралбадым балдарды,
Короолорду “Аудилер” айланды.
Согум сойгон жерден көрдүм соксоюп,
Сотка чукуп олтурушкан чалдарды.

Ушунча жыл мени кимге кул кылды,
Улуулугуң бүгүн араң туйдумбу?
Тоону тиктеп шамалыңа тууган жер,
Топозго окшоп тосуп турдум мурдумду.

* * *

Асмандан аздап бөлүнүп,
Агарып тоолор көрүнүп.
Ак чаңгыл болгон булуттан
Ай түштү сайга өрүлүп.

Ай түшкөн ошол сайдагы,
Ачмыйып арык талдары.
Айылдын көзү кыпкызыл,
Айнектен тиктеп тамдары.

Күрөндү кылган дөбөнү,
Күрөк тур бурчта жөлөнүү.
Ит барып жаба сийди да,
Ийреңдеп ары жөнөдү.

Түйдөгүн түрүп күндөрдүн,
Түтүнү бийлейт үйлөрдүн.
Түйшүгү жеңил болгойле,
Түн катып жолдо жүргөндүн.

Тытынып шамал ынтыккан,
Тырмалайт тынбай жылчыктан.
Сактай көр, Кудай айылды,
Саат-сабыр, бөөдө кырсыктан?…
21-январь, 2017-жыл, Арча-Бешик.

* * *

Буурадай жолдо лакылдап,
Буулукса бороон жакындап.
Булуттар “чаңын” күбүдү,
Будуң-чаң түшүп лапылдап.

Адыр-түз, там-таш, мал корук,
Агород, кемпир-чал болуп.
Ала жер калбай айылдан,
Агарып жатты кар болуп.

Ат жолдор тоого ашыгып,
Айдоолор чээнге жашынып.
Кечээки келген бейитти
Кепиндеп кетти жашырып.

Аздан соң тынчып, мемиреп,
Аптыккан аба демигет.
Түбүндө көңдүн көк дөбөт,
Түндөгү сөөктү кемирет.

Тиштеген данын түшүрбөй,
Тирмиет чымчык үтүрдөй.
Керели-кечке тынбастан
Керней тартат түтүндөр.

Саяктар салат бозосун,
Сагалы эстейт топозун.
Чоң ызгаар, тышта бөбөк тур,
Чорбойтуп алып чочосун.

* * *

Толготту асман тунарып,
Тоз каптап жерди мунарык.
Тоолордун баары–кыламык,
Токойдун баары–буламык.

Кара жол, ат жол агарып,
Кар жатты карга каланып.
Агарбай койду бир гана
Каргалар көктө карарып.

Көбөөттөр окшойт–уяга,
Көк дайра–төккөн сыяга.
Жок издеп чыккан андагы
Жолоочу барат кыяда.

Ак көңүл, кыроо, секелек,
Аптабын сууктун сезелек.
Алгачкы кышты айылга
Апкелди шамал жетелеп.

Көмүрсүз күндөр жашты алат,
Көйгөй да мында башкараак.
Көз жоосун алган элетте
Көр оокат эми башталат.

* * *

Каймактай талаа. Зым мамы–
Карагай комуз. Зымдары–
Каамытсыз калган элеттин
Кайрыгын черткен кылдары.

Санаасыз күндөр кылымдай,
Сай тоздоп “мурду” тыйылбай.
Сарайлар түтөйт коктуда
Салаага кыскан чылымдай.

Көр-жерди ызгаар агызып,
Көгөрөт чийлер кайышып.
Көк муштум талга таранчы
Көз жашын өттү тамызып.

Агалбай булут көгүндө,
Азасы турат өңүндө.
Айталбай койдум мен ага,
Адашкан бакыт жөнүндө.

Атайлап келип төргө Күн,
Адырдын сылап бөйрөгүн.
Арманда кетти чечалбай
Ак кардан кийген көйнөгүн.

* * *

Булут чаңдап, кар боройлоп,
Булуң-бурчту копшогон.
Бул айылды басты будуң,
Бурганактап боздогон.
Зыркаар ырын алып учуп,
Зымкарагай созду обон.
Жол бечера адашты го,
Жондон үзүп топ бороон.
Какшайт ызгаар эски оорудай
Качанкыны козгогон.
Кашат жактан улуйт шамал,
Карышкырга окшогон.
Жанга-малга не болду экен,
Жалгыз-жарым оттогон?
Кылч-кылч этип кымтыланып,
Кыш далисте боздогон.
Кепе тамда зикир чалат,
Кеч бошонуп ноктодон.
Калдалаңдайт көлөкөлөр
Кара чырак коштогон.

— Айтчы, энеке, жомогуңду
Алда-качан токтогон.
Азадар түн кайдан келди,
Ай карегин жоктогон?

Айтчу элең го: “Абайлай көр,
Арам оокат жан бузат”.
Адал жолду кайдан табам,
Азабы жок, кайгысы аз.

Дагы канча агыш керек,
Дайрасында азаптын?
Көздү жумсам кум куюндап,
Көзүмдү ачсам басат муң.

Өз элим деп өңдөн азып,
Өзгө Күнгө кактандым.
Кагаз-талаа, кар-өмүрүм,
Карандаштай аз калдым…

Шайлообек Дүйшеевдин фейсбуктагы өздүк барагынан алынды

Бөлүшүү

Макала Шайлообек Дүйшеев: “Кыргыз кышы” бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

“КЕРЕГЕ” жалпы адамзаттык баалуулуктар фондунун кеңсесинде «Кыргыз тойлору феномени» аттуу талкуу болуп өттү. Ар бир кыргыздын жашоосунун “маанилүү” окуясы жана каада салтынын күзгүсү болгон, элдин батасын алуу ниетинде өткөрүлгөн кыргыздын тойлорунун (бешик той, сүннөт той, кыз той, уул той, үлпөт той, юбилей ж.б.) маани-маңызы тууралуу кызыктуу талкуу болду. Талкууда тойдун альтернативалуу форматын сунуштоо, эл арасында кеңири жайылган “Эл эмне дейт?” түшүнүгү, тойду кызыктуу, элге да пайдалуу өткөрүү менен бирге ысырапкерчиликтин алдын алууну эл арасында түшүндүрүү жолдору жөнүндө сөз болду. Тегерек столдо модераторлук милдетти “КЕРЕГЕ” фондунун жетекчиси Искендер Ормон уулу аркалап, талкууга “Тамадалар борборунун” жетекчиси Эшенкул Барпиев, журналист, публицист Султан Жумагулов, Муфтият өкүлү Абибилла Кадырбердиев, Кыргызстан социологдор фссоциациясынын вице-президенти Бакыт Малтабаров, кинорежиссер Сүйүн Откеев, белгилүү төкмө акындар Жеңишбек Жумакадыр, Кубат Тукешов, жаш тамада Мыйзамидин Абдумаликов ж.б. катышты.

С.Жумагулов: — Кыргыз коомун бир эле бийликтегилер эмес, элге алынган, сөзү өтүмдүү адамдар да өзгөртө алат. Жакшынакай сөзү менен, жүргөн-турганы менен өзгөртөт. Дүйнөнүн тарыхына көз чаптырсак, коом өзүнүн жүрүм-турум, жашоо образын өзгөрткөндө реформа болот, коом күчтүү болот, өнүгөт. Бүгүн болуп жаткан саясий чырлар дагы да улана берет. 2000-жылдардан бери болуп эле келетат. Саясат өз нугу менен кете берет. Бирок коом өзү күчтүү болсо коом бат өзгөрүлөт. Биздин салт менен үрп-адаттар да чоң саясат. Мына бүгүн бул жерде элге таанылган адамдар отурасыңар. Элдин көөдөнүндө болгон маселени “МЕГАТОЙ” тасмасын тартып чыгарган Сүйүн Откеевдей балдар отурат. Ушулар жаңы кыргыздар. Маселе жашка деле карабайт. Маселе – жашыбы, карысыбы — бүгүнкү заманды туура окуй алып, кыргыздын тагдырына чындап күйгөн, ошого жараша кадам кылгандыкта жатат. 1990-жылдары эл курсакты кантип тойгузуу керек деп ойлонсо, азыр кантип арыктайм деп ойлонуп жатканы көп. Азыр курсагы да, көзү да тойду, бир гана пейили тойбой жатат. Тойдон айырбасын, бирок той курсактын майрамы эмес, руханий майрам. Аны жөнөкөйлөтүү зарыл. Тамадалык өнөрдүн да деңгээли түшүп кетти. Эки сөзүнүн бири эле — «кол чаап койгула». Өлкөдө тойлор саан уйдай кирешелерди алып келгени чын. Көптөгөн адамдарды жумуш менен камсыз кылып жатат, бирок биз сарамжалдыкка өтүшүбүз керек. Кытайдын колдонулбаган, арзан буюмдарын сатып алып таратып, ансыз деле бай Кытайды байытып жатабыз. Андан көрө өзүбүздүн жергиликтүү ишкерлерди, уздарды колдосок болбойбу? Белекке жакшы китеп, таланттуу адамдардын чыгармаларын берсек жакшы болот.

Модератор: — Бул талкуунун максаты да ошондон келген. Бишкекте чоң, кичине кафе-ресторандардын саны 550дөй экен. Бул боюнча “Сереп” изилдөө институту дагы эсептеп жатышат. Жаңы жылга чейин кафе-ресторандардын баары эле кечинде толуп жатты. Аптанын 7 күнүнө 5 сааттан орточо 300-400 адам кынт дебей отурушат. Шаардагы 5 китепканада 50 киши олтурбайт экен. Демек, коомду багыттоочу бир феномен болуп баратат биздин тойлор. Ушул жагынан караганда, Эшенкул мырза, сиздин бул маселеге баш оорутуп, альтернативасын да ойлонуп жүрсөңүз керек.

Э.Барпиев: — Султакеме 100% кошулам. Көп суур ийин казбайт, ийин казса да терең казбайт. Кээ бир адамдарга той өткөрүүнүн 7-8 схемасын сунабыз, анын ичинен тандайт. “Ашка барсаң ачка бар, тойго барсаң тоюп бар” дейт кыргызда. Эмнеге тоюп бар дейт? Себеби тойго тамаша көрүү үчүн барасың. Кээ бири болсо “Өзүм билем” дегендей кылат. Тамада жалданган адам болгондугунан, той ээсинин айтканын кылганга мажбур болот. Мен ар дайым айтып келем – тамада каада-салтты, улуттук наркты, тарыхты жакшы билиши керек деп. Баткендиктердин тоюн алып барса, анын Исхак Раззаковдон баштап, айгүлүнө, өрүк-зарларына чейин мактап айтып, ысык-көлдүктөрдүн тоюн алып барса – жети акенин баарын айтып, көлдүн кооздугуна да суктанып сөз кылышы керек. Тойдун ээсин, анын конокторун кемсинтип, шылдыңга алуу эч туура эмес, ушундай да окуялар бар, айрыкча жаш тамадалар арасында. Той сөзсүз саат 18.00дө башталып, 24.00дө бүтүшү керек деген эреже жок. 3 эле сааттык той деле жетиштүү. Тойго келген адамды да жадатпаш керек да. Анын эртеси бир иши бардыр, даярданышы керек сыяктуу… 1990-жылдары өлкө боюнча болгону 15 тамада болсо, азыр Бишкектин өзүндө эле 500-800дөй тамада бар. Тамадалыктын да, тойдун да деңгээли түшүп кетти.

С.Жумагулов: — Нарындагы тойлорду жаздым эле, өзүмдүн жердештерим башында бир аз капа болуп жүрүштү. Кийинки учурларда туура эле түшүнүп, 15 койду сойгондун ордуна 5 кой союп, 10 койдун акчасын жаш жубайларга бере баштаганы жакшы жышаан да. Келечекке салым кошуу ушул да. Кээ бир адамдар тоюна чакырганда менин оозума скотч жабыштыргысы келет, сүйлөбөй эле турса экен деп.

М.Абдумаликов: — Агай, туура айттыңыз. Той өткөргөндөр белекке эмне берсек экен деп бизден сурап калган учурларда тамадалар күнүмдүк тиричилик буюмдарын, жоолук берүүнү айтып калат да. Бир канча учурда биз КИТЕП бериңиздер десек, китеп бергенди туура көрүп, конкурс жеңүүчүлөрүнө сонун-сонун китептерди белек кылган той ээлери бар. Бул да болсо жакшы жышаан. Тойдогу дагы бир маселе — бул тойдо эки жаш унутулуп, тойдун маңызы башка жакка бурулуп калганы.

Модератор: — Коомдун эрежелери бар. Абайлап өзгөрөт эмеспи. Социологдор да, тарыхчылар да буга макул болот болуш керек. Коомдо ишенсин-ишенбесин, дин темасы өзгөчө орунду ээлейт. Ушул жагынан диний көз караш менен караганда эмне дээр элеңиз?

А. Кадырбердиев: — Учурдун тойлору — улутубуздун орчундуу маселелеринин бири. Бүгүнкү аш-тойлордо материалдык гана эмес, моралдык да бузулуулар болуп атат. Биз, дин өкүлдөрү, тойду тыйбайбыз, болгону ар кандай чектен чыгууларга, ысырапкерчиликке каршыбыз. Казга теңелип өрдөктүн буту сыныптыр дегендей, биздин кедейлер байларга теңелип, кредит алып, той кылып, банкрот болуп карызга батып атышат. Азыр элдин максаты эле той өткөрүү болуп калды. Россияга иштеп келип той кылсам дейт, аны өткөрүп алып, анан дагы той кылсам дейт. Ошентип, элдин жашоосу тойдун эле айланасында болуп калды. Биз альтернатива катары чакан той өткөрүүнү элге насаат кылалы, жакшы пикир берели. Антпесек, бүгүн тойлор элдин жашоосун кыйнап, экономикабызга да чоң зыянын тийгизип атат.

Модератор: — Рахмат, Муфтияттын да ушундай аналитикалык ой жүгүртүп, иш алып баратканы кубандырат. Муфтият дагы жума күндөрү хутбаларында, балким той маселесине токтолуп коёбу, Муфтий Максат ажы менен бирге тойлордун үлгүсүн талкуулап, элге да сунуштай турган бир иш-чара кылса болот. Диний чындык аябай чоң күч да. Жума намазга баргандар баары той өткөрчү адамдар да. Күнүмдүк жашоодо арам-адал маселеси менен жашагысы келет, ошол жума намазда же айт намаздарда элге түшүндүрүп кете алса эл дагы туура кабыл алып, ошого жараша той өткөрүп калса керек.

Жеңишбек Жумакадыр: — Баарыбыз кеңешип, тойдун жаңы бир системасын ойлоп табышыбыз керек. Кандай кылсак дагы тойлордун жаңы форматын сунуштасак, ал элге бат эле тарап кетет. Убагында “адал той” деп жаңылык киргиздик эле, башында бир аз каршылык көрүп, анан кенен жайылып кетти. Азыр болсо динден алыс адамдар деле араксыз той берип калды, арактын ар тараптуу зыянын түшүнүп. Куру намыс менен той өткөргөндөр көп. Кээ бири тойдун чыгымын төлөй албай, кафе-ресторандарга машинесин берип кетишет. Негизинен караганда, азыр тойлорго байланыштуу 3 түрдүү ысырапкерчилик көйгөйү бар: 1) тамактын ысырап болгону; 2) сөз ысырабы; 3) убакыттын ысырабы. Тойдогу убакыт ысырабын карасаңар. Той убагында башталбайт. Эрте келгендер калгандарды күтөт. Убагында башталган той чанда гана.

Э.Барпиев: — Убакыт боюнча айтып калдык. Кечирип койгула, илгертен эле кыргыз буга жол салып койгон. Жарчылыктын эртели-кечи жок деп койгон. Мисалы, “Ала-Тоо” ресторанында 500 киши тойго 17.00гө чакырылса, кээ бир коноктор самсаарылып саат 21.00дө келет. Ошондо деле той ээси капа болбой чуркап чыгып, жылмайып тосуп алат. Эртеси күнү ошол эле 500 кишини ошол жерге куран окутканы чакыр. Адамдардын баары 11.50дө столдо отуруп калат. Адамзаттын башын жамандык гана бириктирет. Жакшылыктын эрте-кечи жок.

Модератор: — Коомдогу окуяларды эң жакшы байкоочу катмар катары режиссерлор эмеспи. Сүйүн мырза, кандай дейсиз бул темада?

С.Откеев: — Той болбосо да болбойт, бирок ысырапкерчиликти азайтышыбыз керек. Азыр тойлор элдин жарымын багып атат – базардагы сатуучулардан баштап операторлорго чейин. Той өткөрүүнүн орто жолун табышыбыз керек. Тойдун жаңы форматын төбөсү көрүнгөн, эл сыйлаган белгилүү адамдар башташы керек, жол көрсөтүп. Ошондо жайылат. Анан болбосо – анда мыйзам жолу аркылуу да тойлорду жөнгө салышыбыз керек. Кино дагы элге чоң таасир берүүчү күчкө ээ. Тойдогу ысырапкерчиликке баары каршы. Бирок, ошол эле убакта, каршы болгон кишилер ошол тойду өткөрөт. Ушуга түшүнбөйм да.

Модератор: — Статистикага кайрылса, азыр бизде үйлөнгөндөрдүн 20% биринчи жылда эле ажырашып кетишет экен. Кээде ажырашууга дал ушул тойлор да себеп болуп калууда. Бир ишти багыттоо үчүн анын негативдүү тарабын элге көрсөтүп түшүндүрсө болот. Ушул тарабын айтканда азыркы киноиндустрия да чоң салымын кошо алат, бул темага багытталган кинолорду тартып. Элибизге да таасирдүүрөөк болмок.

К.Тукешов: — “Карышкырдын түшүнө кой кирет, акындын түшүнө той кирет” дегендей, бизге, акындарга, тойлордун болуп турганы жакшы. Бирок, чынында эле, азыркы учурда тойлордогу ысырапкерчилик – чоң көйгөй. Муну жөнгө салуу керек.

Азыр элибиздин кулагы тойду – төшү ачка, курсагы тойду – көзү ачка. Ошого жараша азыр элге жакшы ой-пикир берип, жакшы насаат айтып, өнүгүүгө, оңолууга багыттоо керек.

Модератор: — Тойлорду токтото албайбыз. Ошон үчүн тойду ыңгайлуу өткөрүүнү ойлонушубуз керек го. Мисалы, той өткөрүүнүн диний жактан кайсынысы туура, кайсынысы туура эмес экенин. Коомчулукту багыттоочу катары ушулар динге туура келбейт, ушулар динге туура келет, же болбосо ушулар салтка туура келет, булар салтка туура келбейт деп айтылса, адамдар акырын ойлонуп, туура жолго түшөт деген ойдобуз.

Акылбек Чынтемиров, “Политклиника”, 02.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала «Кыргыз тойлору феномени» бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Батыш менен Чыгыштын көпүрө адамы

“Аргымактын жакшысы – азыраак оттоп, көп жуушайт, азаматтын жакшысы – азыраак сүйлөп, көп тыӊшайт” демекчи, көмүскө жүрүп көп ишти бүтүргөн, көпчүлүктүн көӊүлүн өйүгөн көйгөйлөрдү чечип келген, бирок айгайлап атын чыгарууга ашыкпастан эл ичинде жөнөкөй жүргөн азаматтар адамдык касиеттин сакталышына салым кошуп келишет.

Дал ушундай улуу сапаттарды өзүнө уюткан адамдардын бири “Памир көпүрөлөрү” (“Pamir’s Bridges”) коомдук уюмунун жетекчиси Бернард Репонд мырза дээрлик 16 жылдан бери мекенибизге берилүү менен кызмат кылып, Европа менен Кыргызстандын ортосундагы коомдук, маданий алакаларды бекемдөөгө көмөк көрсөтүп келүүдө. Бернард мырзанын айтуусунда, аталган уюм алдыда да коомго пайдалуу долбоорлорду ишке ашырууну уланта бермекчи.

– Бернард мырза, сиздин жана “Памир көпүрөлөрү” коомдук уюмунун Кыргызстандагы ишмердүүлүгү кандайча башталып калды эле?

– Тоолорду сүйгөн киши катары, мен анда Кыргызстанга саякатка келгем. 1999-жылы Караколдун ары жагы Сары–Жаздан баштап Эңилчек, Теректи, Ак–Шыйракка жетип, Ара-Бел, Жууку ашуусун ашып келип, Жууку өрөөнүнө түшкөнбүз. Ошол ат жүрүшүбүздүн узактыгы жыйырма күнгө созулган. Саякат маалында кооз жана чоң жайлоолорду кесип өттүк. Ошол жайлоодогу чөптүн бийиктиги жана ал жайыттарда малдын дээрлик жоктугу бизди таң калтырды. Саякаттын аягында биринчи түшкөн айылдын эле жашоочуларынан эмне үчүн жанга жагымдуу, малга тоюмдуу көйкөлгөн жайлоолорго малдарын алып чыкпастыгын сурадык. Ошондо тургундар ал жакка барбагандарынын себеби, суулар чоң жана көпүрө жок болгондуктан кечип өтүү мүмкүн эмес экендигин айтышты. Анткени, малчыларга суу күргүштөп кирип турган май-июнь айларында жайлоого көчүүгө туура келет экен. Бул саякатыбыз сентябрь айында болгон эле. Ал айларда суунун көлөмү кыйла тартылып калган.

Ошентип, малчылардын мүмкүнчүлүк жана маселелери менен таанышкан соӊ, Бишкекке келдик. Бишкектеги Швейцариянын Консулдугунда жолугушуу өткөрдүк. Жолугушуу учурунда биз көрүп-билип келген жерлер жана маселелер жөнүндө маалыматтарды айтып, ой бөлүштүк. Эртеси “CAMP Ala Too” деген коомдук фонддун ошол учурдагы кызматкери Эрнест Гобатуллер деген география университетинин өкүлү менен кезигип, жайыт, көпүрө маселесин талкууладык. Жыйынтыгында эки тараптуу кызматташууга макулдашып, биз тараптан зарыл болгон аракеттерди баштадык. Швейцарияга барган соӊ Кыргызстанга бирге келген досум менен Лазаннада жолугуп, ой толгоп олтуруп жакшы ниет менен 2000-жылы “Памир көпүрөлөрү” коомдук уюмун түзүүгө кириштик. Ошол учурдан баштап ар жылы кышында Францияда, Германияда, ал тургай Америкада дагы “Памир кечтери” аттуу жолугушууларды уюштура баштадык. Бул жыйындарда Кыргызстан тууралуу сүрөттөрдү, фильмдерди, слайддарды, маданий жана башка маалыматтарды катышуучулар менен бөлүшөбүз. Мындай кечелерде биздин долбоорлорубузга салым кошкусу келген катышуучулардын акча салуусу үчүн атайын кыргыз боз үйүнүн кичирейтилген макетин коюп коёбуз. Бул боз үйгө чогулган акча көпүрө куруу үчүн бирден бир жол болуп саналды десек жаңылышпайбыз. Ар жылда май айында чогулган акчаны Кыргызстандагы “CAMP Ala Too” коомдук фондуна жөнөтүп турабыз. “CAMP Ala Too” болсо жасаган иштери, алдыда салынуучу сегизден онго чейинки көпүрөнүн долбоору тууралуу маалыматты бизге бир жыл мурун берет. А биз болсо жылына төрттөн алгыга чейин көпүрө куруу үчүн аракетибизди жасайбыз. “CAMP Ala Tooдо” көпүрө куруучу атайы адисибиз бар. Аны менен долбоорубуздун башынан бери иштейбиз.

– Демек, бир эмес, бир нече көпүрөлөрдү курууга белсенип, ишти чоңунан баштаптырсыздар да?..

– Ооба, 2001-жылдан бери биз 69 көпүрө курганга жардам бердик. Анын бирөө гана Тажикстанда курулса, калганынын баары Кыргызстанда курулду. Эми кийинки жылдагы планыбыз боюнча Кыргызстанда 4 көпүрө, Тажикстанда 1 көпүрө курулат. Буга чейин биз эң алыс, эң кымбат, ошол эле учурда эң керектүү, зарыл көпүрөлөрдү салганга салым коштук деп айта алабыз. Мисалы, бир көпүрөбүз Алайдагы Сары-Могол айылынын өйдө жагында, Ленин чокусунун астында 3900 метр бийиктикте салынды. Дагы бири Нарын облусунун Ак-Талаа районундагы Жыргалаң кыштагынын жогору жагындагы Ала-Бука дарыясынын өйдөңкү бөлүгүнө курулду. Бул көпүрө эки тараптагы адамдардын Арпа жайлоосуна өтүүсүн камсыздаган жана жергиликтүү тургундардын күжүрмөн эмгегинин жардамы менен курулган эң керектүү көпүрө болуп калды. Анткени, унаа жетип токтогон жерден көпүрөгө чейинки аралыкты ат менен 2 саатта басып өтсө болот. Көпүрөгө керектүү жалпы 15 тоннаны түзгөн темир, жыгач жана башка көптөгөн материалдарды адамдар ат менен же өздөрү асканын боорлорунда, жалгыз аяк жолдор менен жүрүп олтуруп 2 км. аралыкка жеткиришкен. Ал жердеги кыйынчылыкты барып көрүш керек болот. Ошондой кыйынчылыкка карабай материалды ташып баруунун негизги себеби көпүрөнүн зарылдыгында жатат. Ушул жылдын сентябрь айында ошол көпүрөгө барып көрүп келдик. Адамдарды көрүп абдан кубанып, сезимдерге батпай турдук. Көпүрөнүн узундугу 27 метр жана негизги каркасы темирден жасалган. Ошол жерге жеткенде алгачкы жолу 1000ден ашык кой көпүрөдөн өтүп жатканына күбө болдук. Ошол учурда көпүрөнүн мааниси, зарылдыгы канчалык экенин өз көзүбүз менен көрүп, жон терибиз менен сездик. Жайлоодон келе жаткан чабан да абдан бактылуу эле. Малдар жайлоодон семиз түшүп, эч коркунучу жок көпүрөдөн так секирип өтүп атканын көрүп биз дагы абдан кубандык. Мындай долбоорлорду ишке ашырууда “Pamir’s Bridges” жана “CAMP Ala Too” биргеликте райондордун, айыл өкмөттөрдүн токой чарба комитеттери менен иштешип келүүдөбүз.

– “Памир көпүрөлөрү” уюму көпүрө куруу тармагынан сырткары дагы кандай иштерди аткарып келет?

– Көпүрөдөн сырткары маданий иштерди аткарууга багытталган иш пландарыбыз бар. Биз Тянь-Шань, Памир тоолору менен Европанын Алп тоолорундагы маданий көпүрөлөрдү куруу иштерин дагы өткөрөбүз. Булардын далили катары бир канча мисалдарды айтсак болот.

Швейцариялык саякатчы, фотограф, журналист, спортсмен Элла Майяр айымдын 1932-жылкы саякатынын негизинде 1933-жылы басылып чыккан “Теңир-Тоодон Кызыл-Кумга” аталышындагы китебин 2010-жылы француз тилинен кыргыз тилине которуп, кыргыз окурмандарына тартуу кылганбыз. Кыргызча котормонун 3000 нускасын бүтүндөй өлкө боюнча бекер таратып бердик. Бул котормону биз “Памир көпүрөлөрү” уюмунун эң чоң маданий ишмердиги деп атайбыз. Китептин автору Элла Майяр Кыргызстанга Москва аркылуу 1932-жылы келген. Алгач Караколго келип, ал жерден жылкы жана ат жабдыктарын сатып алып, андан ары Тянь-Шань тоолоруна саякатын улаган. Бул китептин дагы бир маанилүү жагы – 1932-жылдагы Кыргызстанда тартылып алынган ак-кара түстөгү тарыхый сүрөттөрдү камтыгандыгында. Ушул сүрөттөрдүн негизинде биз кийинки долбоорубузду орундаттык. 2012-жылы Бишкектеги Г.Айтиев атындагы улуттук көркөм сүрөт музейинде Элла Майярдын сүрөт көргөзмөсүн уюштурдук. Зал толо адам болду. Элла Майярдын архивден алынган ак-кара түстөгү сүрөттөрүнүн көргөзмөсүнө коюлган сүрөттөрдүн саны 120 чакты эле. Бул көргөзмөбүздө дагы бир швейцариялык айым Дао Труонгдун Памирге болгон саякатын жана ошол жактагы кыргыздардын жашоосун чагылдырган сүрөттөрдү кошконбуз. Муну менен катар эле кийинки залыбызда белгилүү сүрөтчү, коомдук жана маданий ишмер Юристанбек Шыгаевдин кыргыздар тууралуу тарткан сүрөттөрүн, андан сырткары Ракманкул хандын сүрөтчү баласы Малик Кутлунун кол менен тарткан архивдеги сүрөттөрүн көргөзмөгө койгонбуз. Ошол көргөзмө “Тарых, кыргыздар, биздин элдин өткөн чагы” деп аталып, төрт автордун эмгегин камтыган чоң көргөзмө болгон. Эки жумага деп макулдашылган сүрөт көргөзмөбүз бир айга созулган. Көрүүчүлөрдүн саны баш-аягы 6 000 адамды түзгөн. Көргөзмө аягына чыкканда сүрөттөрдү үкөккө салып жыйнап алдык. Кийин ошол сүрөттөрдүн автордук укугуна ээ болгон Лозаннадагы “Елисей” музейи бул сүрөттөр үкөктө сакталбай, эл көрүп- билген залда илинип турсун деген тилек менен Г.Айтиев атындагы улуттук көркөм сүрөт музейине белек катары өткөрүп берди. Анан биз, Элла Майяр саякатын алгач Караколдон баштагандыктан, анын сүрөттөрүнүн орду Бишкектеби же Караколдобу деп кеӊешип олтуруп, Караколдогу тарых музейине бардык. Ал музейдин директору Айымгүл Карабекова айымга оюбузду айтсак, дароо эле колдоду. Албетте, Караколдун музейинин залдары тар болгондуктан, балким жаңы чоң зал салып берүү керекпи деген ойго токтолдук. Музей тарыхый мааниге ээ имарат болгондуктан, ага өзгөртүү киргизүү биз үчүн кыйын болмок. Ошол маселени чечүү үчүн Каракол шаарынын мэриясына кайрылдык. Жыйынтыгында, 2016-жылдын 10-сентябрында Элла Майярдын сүрөттөрүн Караколдун тарых музейинин жаркыраган жаңы залына жаңы рамка менен илүүгө жетиштик. Бүгүнкү күндө аталган музейге барсаңыз деле сиз үчүн тарыхый, кайталангыс саякат болот. Анткени, элдин тарыхын, бай маданиятын, жашоо-шартын чагылдырган жана Сталин убагында тартылган сүрөттөрдүн жүздөн ашуун коллекциясын бир жерден оңой-олтоң көрүү дээрлик мүмкүн эмес. Чоң мээнеттин аркасы менен ашкан көргөзмөгө сүрөттөн маалымат алам, маданиятты үйрөнөм, тарыхты билүүгө кызыгам деген баардык адамдар кире алышат.

– Байкашымча, өзүӊүз дагы саякаттаганга кызыгып, Кыргызстандын жаратылышын, тоолорун сүйөт экенсиз. Экотуризмди өнүктүрүүгө багытталган иш-аракеттерди да орундатууга ойлоруңуздар барбы?

– Албетте, “Памир көпүрөлөрү” уюмунун көпүрө куруу жана маданий иш чараларды өткөрүүдөн сырткары, экотуризмди өнүктүрүүгө да жардам берүү максаттары бар. Бирок биз бул тармакка каржылык жактан колдоо кыла албайбыз. Европада, Америкада “Памир кечелерин” уюштурганыбызда кече өтүп жаткан залдын бир бурчуна атайын столдорду жайгаштырып, Кыргызстан тууралуу маалыматтарды берип турабыз. Ушул жылы уюштурулган кечелерде Кыргызстандан үч, ал эми Тажикстандан бир туристтик компания тууралуу маалыматтар берилип, өлкөлөрдү тааныштыруу иштери жүргүзүлдү. Мындан ары да кечелерибизде ат менен, велосипед менен, же жөө жүрүп Кыргызстандын, Тажикстандын жаратылышын, тарыхын, маданиятын, өзгөчөлүктөрүн таанууга кызыккан адамдарга маалымат берүүнү уланта бермекчибиз.

– Сизге ыраазычылык билдирип, ишиңизге ийгилик каалайм. Элдердин, маданияттардын, адам менен жаратылыштын ортосундагы көпүрөлөрдү курууга жана чыӊдоого салым кошуп, аманчылыкта жүрүӊүз. Бар болуӊуз!

Чолпонбек КАПАРБЕК уулу

PS: 1932-жылы биздин жерге келген саякатчы, жазуучу жана фотограф айым Элла Майяр тууралуу маалыматтар “Каракол аркылуу өзгөчө саякат” китебинен кыскартылып алынды.

Элла Майяр, 1903-жылы 20-февралда төрөлгөн (Женева). Кенедейинен ата-энеси менен бош күндөрү лыжа тебүүнү, сууда сүзүүнү өздөштүргөн.

1916-1921. 13 жашында Женевада өткөн кайык жарышында биринчиликти жеӊип алса, 16 жашында Швейцариянын француз тилиндеги аймактар боюнча (эӊ биринчи) аялдар арасындагы хоккей клубунун негиздөөчүсү болуп калган.

1924. Англиялык яхтада (Атлантика) бир нече мөөнөттүк келишим менен жардамчы жана матрос болуп иштейт. Ушул эле жылы Швейцариянын атынан кайыкты жалгыз кол менен башкаруу боюнча олимпиадалык мелдешке катышып, 17 улуттун ичинен жалгыз аял гана Элла Майяр 9-орунга илинет.

1925-1934. Уэльсте француз тили боюнча сабак берет. О.э. Берлиндин ЮФА кинокомпаниясы жараткан тоо фильмдеринде аял-каскадёр; 1929-ж., Мюрренде тартылган лыжа тебүү фильминде актриса болуп тартылат. 1931-32-ж.ж., Швейцариянын хоккей боюнча аялдар командасынын капитаны болгон. 1929-жылы Берлинде жүргөн орус эмигранттарынын бири ага орус жаштары жана киносу тууралуу жазуу кызык болорун билдирет. Ошондон улам кадимки Джек Лондондун жесири Чармиэн Киттредж Элла Майярды Москвага келүүгө шыктандырып, ага акчалай жардам көрсөтөт. Бул кадам анын ошондон кийинки тагдырына биротоло чоӊ таасирин тийгизген.

1930. Москвада графиня Толстой менен бирге жашап, кинорежиссёр Пудовкинге жолугат. Анын “Азиядагы бороон” фильмине тартылууну эӊсеп жүрүп, ошондон улам Азияга болгон кызыгуусу артып, жашоо-кыялына айланган.

1932. Москвадан капысынан жолуккан эки жуп үй-бүлө менен Түркестан жана Теӊир-Тоо кыркаларына келет. Ал өзү үчүн кыргыз, казак жана өзбек турмушун ачат. Саякат учурунда тынчыбаган мусулмандардын (басмачылардын) көтөрүлүшүн Совет аскери кандай кандуу күч менен басканына өз көзү менен күбө болот. Өзү чоӊ тобокелге салып, эч кандай уруксатсыз саякаттап келгендиктен: опурталдуу текшерүүлөрдүн көз жаздымында жүрөт. Кийин колундагы сүрөттөр жана кол жазмалар менен Парижге кайткандагы эрдиги – европалыктар арасында чыныгы сенсацияга айланып, көптөгөн колдоолорго алынган.

1937. Жүк ташуучу унааларда жана автобустарда Түркия, Индия, Иран жана Ооганстан аркылуу көптөгөн саякаттарды 1939-жылга чейин өткөрөт. Негизги макалалары: ушул өлкөлөрдө болгон прогресстерди чагылдырууга арналып, бир далай Европа өлкөлөрүндө көптөгөӊ лекцияларды окуган.

1939-1945. Экинчи дүйнөлүк согуш жылдарын Индияда өткөргөн.

1946. Европага кайтып, Швейцариядагы Альпы тоолоруна, Валь дАнивиер, Шандолинде отурукташып калат, бирок аны улам-улам жаӊы саякаттар белгисиз жактарга азгырып турчу.

1957-1987. 1951-жылы жаӊыдан чек арасын ачкан Непалга багыт алып, ал жерден “Шерпалардын өлкөсү” аттуу китебин жазган. Өмүрүнүн кийинки отуз жылында (1957-1987) Азиянын ар кайсы өлкөлөрүнө барып, маданий иш-чараларды уюштурган.

1989-1997. Лозаннанын Елисей музейи анын өткөнгө сереп салган сүрөттөрүнүн биринчи көргөзмөсүн уюштурган. Бул көргөзмө кийин да Европанын бир нече өлкөлөрүн кыдырып чыккан.

Элла Майяр өмүрүнүн акыркы он жылдыгында Жер планетасынын айлана-чөйрөсүн курчаган коркунучтар көбөйгөндүгүнө тынчсызданып, аны коргоонун көп аракеттерин көргөн.

Ал 1997-жылы 27-мартта Шандолинде дүйнөдөн кайткан.

«Көк асаба», 26.01.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала Тоолуу аймактарыбызга 68 көпүрө салдырган Бернард Репонд бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Биздин бүгүнкү коногобуз таланттуу актёр жигит Кымбатбек Алимжан уулу болду. “Үркүн” тасмасында башкы каармандын ролун аткарган каарманыбызды көпчүлүк улуу актёр Сүймөнкүл Чокморовго окшоштурушат

Бактылуу үй-бүлөнүн баласымын

Алай районунун Гүлчө айылынын кулуну болом. Орто мектепти айылымдан аяктадым. Бишкек шаарына келип, Бүбүсара Бейшеналиева атындагы Искусство институтуна тапшырдым. 4 жылдан бери Бакен Кыдыкеева атындагы жаштар театрында эмгектенем. Бактылуу үй-бүлөлөрдүн катарындабыз десем жаңылышпайм. Сегиз бир туугандын бешинчисимин. Ата-энем, туугандарым айылда. Өзүм чоң ата-энемдин колунда чоңойгон баламын.

Ата-энем артист болуума каршы болгон

Окуучу кезимде эле ар кандай конкурстарга катышып, ийгилик жаратып жүрчүмүн. 11-классты бүтүп жатып, “Кечир” деген тасма тартканбыз. Ошондон кийин искусствого кызыга баштадым. Алгач, ата-энемдин искусство чөйрөсү тууралуу толук маалыматтары жок болуп, артист дегенди башкача кабыл алышчу. “Артист болуп эмне кыласың, биздин тукумдан артист чыккан эмес” деп башында караманча эле каршы болушту. Менин жети аталарым баатырлар болуп, каныбызда артист деген болгон эмес экен. Окууну бүтүп, театрга киргенден кийин “Балам, убагында бизди уккан жоксуң. Өз кесибиңди өзүң тандап кеттиң, эми жакса иштей бер” дешти. Азыр видео роликтерге, клип жана кинолорго тартыламбы, ата-энем кубанып, колдоп турушат.

Бир ролго байланып калбоо керек

Университетке тапшыргандан кийинки эң чоң ролум Людмила Разумовскаянын “Домой” деген чыгармасындагы терс каарман болду. Режиссёрдун көз карашы ар кандай болот. Ошол себептүү ал берген образды мыкты деңгээлде аткарганга аракет кылам. Театрдан ар кандай адамдарды аткарам. Актёр болгондон кийин өзүңө чек койбош керек. Менин жүзүм терс каарманга туура келет деп бир эле ролду аткара берсең, эл бир көрөт, эки көрөт, анан тажай баштайт.

Багым бар экен “Үркүнгө” тартылып калдым

Былтыр ушул убактарда “ “Үркүнгө” кастинг болуп жатыптыр, барбайсыңарбы” деп айтып калышты. Негизи, биз театрда эртеден-кечке чейин болобуз. Ошол себептүү көп жаңылыктардан артта калып калабыз. Барсак, кастинг бүтөйүн деп калыптыр. Багым бар экен башкы ролго мени тандашты. Киного өткөндөн кийин, тасма тарткан топ жана андагы чоң актёрлер менен иштөө мен үчүн абдан жагымдуу болду. Тасманы жаратуу учурунда суук болуп, кыйынчылыктар менен коштолду. Бирок менден улуу актёр байке-эжелер иштеп жүрүштү. Ошондуктан мага кыйын болду деп айтуу намысыма тийип кетет. Себеби менен жашмын, күч-кубатка толгон кезим, даттангым келбейт. Азыр кинону көрүп алып, бул жерин жакшы аткарсам болмок экен деп каталарымды байкап калам. Бирок бул деген камера болгондуктан ошол бойдон сакталып калат. Эгер театр болсо бир күнү болбосо, экинчи күнү оңдоп кетмекмин.

“Үркүн” тасмасына эмнеге каршы болуп жаткандарына түшүнө албайм

“Үркүн” тасмасы кыйынчылык менен тартылгандан кийин коом тарабынан жакшы кабыл алынат болуш керек деп ойлодум. Үркүндүн жүз жылдыгы болуп жаткандыктан башкача элестеткем. Бирок тасма чыгып-чыкпай жатып бут тосууларга дуушар болду. Эмнеге каршы болуп жатышканын түшүнө албайм. Ар бир адам өз элинин тарыхын билүүсү керек. Эгер көрүүчүлөр бул тасманы көрүшсө, ата-бабаларыбыз ушунча кыйынчылыктан өткөндөн кийин биз жарык жашоодо жашап жатабыз деп патриоттук сезими ойгонот беле дейм.

Сүймөнкул Чокморовго окшоштурушат

Үркүнгө тартылганга чейин өзүмдү Сүймөнкул Чокморовго окшоштурган эмесмин. Эми эл окшоштуруп жаткандан кийин, балким, окшоштурмун. Чындыгында, бул мен үчүн сыймык. Кээде ушул улуу адам менен теңеп жатышса, ошого татыктуу болууга аракет жасай баштайт экенсиң. Алсак, көчөдө да өзүмдү туура алып жүрө баштадым.

Актёрдун сөзсүз билими болуш керек

Актёр болуу үчүн сөзсүз билим алуу керек деп айтат элем. Азыр баары эле актёр болуп тасмаларга тартылып жатышат. Балким аларга жана билими бар актёрлорго сахнадан роль берип көрсөң, айырмачылык ошондо байкалмактыр. Азыр заман талабына ылайык кимде акча болсо, ошолор кино тартат. Бирок ар бир адам өзүнүн кесиби менен болсо жакшы. Бардык жакта тааныштык чоң роль ойнойт. Бирөө режиссёр болуп калса, ал жакка өзүнүн таанышын алып келет. Эгер ошол тасмалардагы ролдорду чыныгы актёрлор аткарса, искусство тармагыбыз өсөт эле деп ойлойм.

3Д, 5Д тасмалары театрга тең келе албайт

Шаардагы досторумдун бири дагы театрда болгон эмес эле. Мен искусство тармагында болуп калып, аларды бүгүн ушул күнү театр болот, мен аткарам келип кеткиле деп чакырдым. Алар келип көргөндөн кийин таң калып, мурун эмнеге чакырган жоксуң дешти. Азыр мага өздөрү чалып качан спектакль болот деп сурап калышат. 3 Д, 5 Д дегендерге караганда театрда баары жандуу. Ар бир адамдын жүрөгүнөн чыккан сөздөрдү, чыныгы көз жаштарды көрөсүң. Мунун баары көрүүчүгө өзгөчө сезимдерди берет.

Лондондун көрүүчүлөрү интеллигент экен

Жакында Лондондо театрлардын фестивалы болуп, Султан Раевдин “Суфлёр” деген спектаклин коюп келдик. Гран прини уттук. Көптөгөн кызыктарды, айырмачылыктарды көрдүк. Алсак, Уильям Шекспирдин 400-500 жыл болгон театрлары бар экен. Азыркыга чейин кооз бойдон сакталып туруптур. Көрүүчүлөр аябай интеллигент адамдар. Алар театрды бийик тутуп сыймыктанып, сүйүп жашашат экен. Алган гонарарлары өздөрүнө толугу менен жетет. Бир гана актёрлук чеберчилик менен алектенишет. Бизде болсо актёр театрда иштейт, кечинде барып тамада болот, айтор, ар кай жакка чачырайт. Бизде шарттын баары бар, бирок дагы да болсо театр, искусство тармагына жакшы көңүл бөлүнсө, бат өнүгөт элек.

“Саресеп”, 19.12.2016-ж.

Бөлүшүү

Макала “Чокморовго окшоштугум — чоң сыймык” бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Ата-бабаларыбыздын акыркы эки кылымда баскан жолун сын көз менен талдап, алар кетирген кемчиликтерден айрылалы! Олжобай Шакир 2016- жылы чыккан “Куюн доор” романында ушул ой окурманды учуктай жетелейт.

Олжобай Шакирдин “Куюн доор” романы — кыргыз элинин дээрлик эки кылымдык жашоосунун күзгүсү. Себеби, жазуучу элдин Октябрь төңкөрүшүнө чейинки жана совет мезгилиндеги жашоосун идеалдаштырбай, тескерисинче, бүгүнкүгө дейре кулк-мүнөзүндө жана салт-санаасында сактап келаткан кемчиликтерин, бөлтөктөрүн, күзгү сыяктуу эмес, микроскоп астында карагандай кылып, эңгезердей көз алдыңа тартат. Романда соңку 10-15 жылда чыккан китептер сыяктуу уруу аксакалдары же журт аталарын көрөгөч, даанышман катары даңазаланып сыпатталбайт.

Бул роман окурманда ата-бабаларыбыз ошончо кыйын болсо, анда эмнеге XIX жүз жылдыкта көпчүлүктүн этеги такымына жетпей, кат тааныбай, ак падышанын этегине эрмешип калды? Эл башкарчу азаматтарыбыз кыйын болсо, төбөлсүз өлкөбүз жемкорлуктун сазынан чыкпай, саясый айдыңда“Кызыл кыргын, сары сүргөн өкүм сүрүүдө?” деген күдүк ой пайда кылат же ушундай суроолордун үстүнөн ойлонтконго түртөт.

Бирок жазуучунун максаты: “Кылдан кыйкым табуу”, элибиздин өткөн тарыхын шылдыңдоо эмес. Эй, калайык, ушундай кемчиликтерибизден айрылалы! Коомубузду өнүккөн өлкөлөрдүн катарына кошчу өнөрдүн түрлөрүн өздөштүрөлү (!) деп үндөө. Ушундан келип, Олжобай Шакир: “Көңкү кыргыздын арылбас шору-эл жакшыларынын, уруу-урук тандалмаларынын көңдөй баштарын көрктөгөн илим-билим, акыл эмей эле тебетей болуп атпайбы! Көңкө кыргыздын көөдөнүн караңгы чалганы шул эмеспи?!” деп, төрт аягы кишенделген тулпардай жер чапчып кишенейт. Мындай эл башына түшкөн катаалчылыктарды көркөм боёктор менен кызыл жаян кылып сүрөттөп, окурманды аябай, жашоо чындыгын көз алдына тарткан сценалар “Куюн доор” романында бир топ.

Тарыхчы-аалым Кыяс Молдокасымовдун айтымында, Олжобай Шакир эл жакшыларын башка жазуучулардай ашыкча идеалдаштырбайт жана аларды тарыхый чындыкка жакын кылып сыпаттайт.

— Ушу жагынан караганда, Олжобай Шакирдин тарыхый романы чындыкка көбүрөөк жакын. Тарыхый чыгармаларда кайсы бир каармандын образын ачып берүүдө көбүрөөк көркөмдөп, идеал тута тургандай деңгээлге чейин көтөрүп жазган учурлар көп. Ал эми “Куюн доор” романында ошол замандагы кыргыздардын нукура турмушу, улуттук деңгээлде ойлонгон каармандары азыраак экендигин, көп учурда уруу башчылардын, жер-жерлердеги эл башчылардын калкты келечекке, жаңычылдыкка үндөөдөгү алсыздыгын, даанышмандык аракеттери чабал экендигин реалдуу көргөзөт. Анткени, архивдердеги эски документтерден ошо доордогу кыргыздын мен, мен деген уруу башчылары, манаптары, бийлери, эл башчылары чөлкөмдүк ой жүгүртүүдөн өйдө көтөрүлө жана элдин келечегине кам көргөн деңгээлге өсүп жете албагандыгын көрүп, бир чети өтө кыжаалат болосуң. Бул тарыхый чындык. Ушу тарыхый чындык ал доорду өтө эле көкөлөтө бербей, оош-кыйыштарын да жазып, эл башчылардын деңгээли ушундай эле, эми кандай деп; ошондон кичине сабак алып, алга умтулуу, алга өнүгүү, башкача өңүттө аракеттенүү болуп жатабы деп, Олжобай Шакирдин романын окуган окурманда ой жаралыш керек.

Бул жагынан алганда, казак жазуучулары, ошо мезгилдеги айрым белгилүү казак инсандары жалпы элдин келечеги үчүн улуттук масштабдан аракеттенгени көбүрөөк байкалат.

“Куюн доор” романынын баш каарманы Токтогул. Ал эки инисин бугулардын манабы Боромбайдын барымтасынан куткаруу үчүн Ат-Башыдан Каркырага казактардын Тезек төрөсүн ортого салганы барып, анын оң колуна айланат. Баласы Каңдыбай ошо жакта чоңоюп, кийин эр жеткенде элине кайтып келет. Уулдуу болуп, атын Эшмамбет коюп, ал да аксакал карыяга айланат.

Түндүк Кыргызстанды орус оторчуларынын басып алуусу, 1916-жылкы Улуу Үркүндүн трагедиясы, совет бийлиги тушта кыргыз айылдарын коллективдештирүү, нааразы болгондорду эл душманы деп каралоо, Ата мекендик согуш кездеги ооруктагы жашоо жана андан кийинки турмуш — ушу тарыхый окуялардын баары үч муундун тагдыры аркылуу берилет. Арийне, 450 барактык китепке кыргыз элинин XIX кылымдын ортосунан берки баскан жолун толук сыйдыруу мүмкүн эмес.

Ошондон чарбаларды коллективдештирүү кызуу башталган 1928-жылдан берки окуялар, каармандардын жашоосу китептин биринчи бөлүгү сыңары чабыттуу берилбейт, дейт адабиятчы, публицист Жолдош Турдубаев:

— Негизги идеялардын фабулалык алкагында үчүнчү бөлүмү аз болуп калган. Бул бөлүм өзүнчө эле чоң эпопеяга сыя турган окуяларды чапчыган. Бирок, ал окуяларды жазганга Олжобай Шакирде убактысы да жетпеген окшойт. Жалпысынан, бул роман кыргыз адабиятында стили, идеялык жактан да башка чыгармалардан кыйла айырмаланган, кыргыз тарыхына башкараак көз караштан караган жакшы чыгарма.

Бул, албетте, мээнеткеч жазуучу Олжобай Шакирдин чыгармачылык дараметин билип айтылган сөз.

Менин байкашымча, орус падышалыгы казак менен кыргыз манаптарын кайраштырууда, урууларды жиктештирүүдө, Жети-Сууну басып алууда татар тилмечтерин канчалык эптүү пайдаланганын казак жана кыргыз калемгерлеринен биринчи болуп Олжобай Шакир “Куюн доор” романында жазды.

Өкүнүчтүүсү, тилмечтердин образына жазуучу көп токтолбойт жана кыргыз манаптары аларга жеңил эле жетеленип калат. Муну тилмечтердин артында улуу күч — Россия турганы үчүн сөзү өтүмдүү деп түшүнсө болот. Деген менен, Олжобай Шакир тарыхый документтерди өтө ишенимдүү колдонгондуктан, жазуучу өзү “Куюн доордун” жанрын роман деп көрсөткөнү менен, көпчүлүк окурмандар аны тарыхый чыгарма ирети кабыл алат.

Романдын мындай өзгөчөлүгүн илимпоз-тарыхчы Кыяс Молдокасымовдун сөзүнөн да байкоо мүмкүн.

— Олжобай Шакир тарыхый романдын үстүнөн бир нече жыл иштеп, изденип, ар бир тарыхый окуяга келгенде тарыхчылар менен кеңешип, тарыхый окуяны көркөм бергенге аракет кылды. Биздин бир топ жазуучулардын, алардын ичинде карыя калемгер Калканбай Ашымбаев, Абдыкерим Муратов, Арслан Койчуев, Акбар Рыскуловдун тарыхый чыгармаларды жазганы кубандырат. Алардын ичинен мурда аңгеме жазып жүргөн Олжобай Шакирдин жаңы романы оригиналдуулугу менен айырмаланат. Бул эмгектен калемгердин тарыхый роман жазганга даяр экендиги чыгарманы окуганда дароо эле көрүнөт. Ал айрым бир тарыхый окуяларды, мисалы, кыргыз-казак мамилесин, 1844-45-жылдардагы кыргыз-казак кагылышуусун жаңыча чечмелеп бергенге, башкача өңүттөн караганга аракет кылган. Орусиянын империалисттик, колониалдык саясаты эки элди карама-каршы койгон, кыргыз-казактын эч качан өз ара карама-каршылыгы жок болчу деген таризде берген. Автор эки эл арасындагы кагылышка орус солдаттарын да аралаштырып, өз фантазиясын колдонот.

Башка тарыхый романдарды окуганда көбүнчө каармандар жандуу диалог, кызыктуу баарлашуу жагдайында жазылса, окуя көбүнчө баяндоо иретинде берилет. Бул жагынан да роман башка чыгармалардан өзгөчөлөнөт.

Адабиятчы Жолдош Турдубаев “Куюн доор” романындагы казактардын атактуу Тезек төрөсүнүн кебин угуп, кыргыздын манаптары өз ара элдешип, ынтымакка келбегени “Куюн доор” романында абдан ишенимдүү жазылганын да белгиледи.

— Олжобай Шакирдин кыргыз жазуучулары арасындагы өзгөчөлүгү-раматылык Салижан (Жигитов) агайга окшоп жеке өзүнө да, кыргызга деле сын көз менен караган авторлордон. Олжобай Шакирди биздин “жарма мекенчилдерден” өйдө турганга аракет кылган, Салижан агайдан таалим алгандардын бири деп эсептейм. Бул романдын 1-бөлүгү сапаты, сюжеттик иштелиши жагынан да, окуялардын ырааттуу берилиши, ар бир бөлүмдүн, баптын ирээти жагынан да чыйрак чыккан. Ошого 1-бөлүк китептин жарымысын ээлейт. Китеп XIX кылымда Кыргызстандын Орусияга кошулар алдында уруулардын бирин-бири чабышып, байлар уурулукка, каракчылыкка пайдаланган жигиттерди баатыр деп далыга таптаган, кыргызды кырып-жойгон доордон бери келген окуяларды камтыган чыгарма. Китептин 1-бөлүгүндөгү мага эң жаккан образдардын бири- казактын Тезек төрөсү. Ал киши кыргызга күйүп, атайын келип: “Кырылыша берсеңер, чабыша берсеңер кимге пайда?” – деп, кыргыз манаптарын ынтымакка чакырат. Кыргыз эл башчылары бирикпейт коёт. Бул аябай өкүнүчтүү жагдай.

Олжобай Шакир “Куюн доорду” жазууга камданып жатып, бүркүтчүлүк, саяпкерлик, орнитология, элдик медицина, этнография, аскер куралдарын, XIX кылымдагы соода мамилелерин, атүгүл элдин тил өзгөчөлүгүн кылдат изилдеп чыкканы романдан бажырайып көрүнөт.

“Күтүрөтүп мал айдап жүргөнү менен эндей кара кыргызда аштык тартыш… Күнүмдүк тирилигине керек оокаттын баарын Пергана, Кашкар, Кулжадан саттырып жеген элдин келечек жолуна ой серппейт (Токтогул)… Алчынбайыр, басма чыт, бачайы, шайы, кымкап, чачпак, жибек, шөкүлө, кучмач ээр, ак каңгы ээр, абайы өтүк ат жабуу, сары жаргак чепкенди Перганадан алдырса, Кулжадан күзгү, тарак, шуру, билерик, иймектен тартып түрдүү боёктор менен ийне, жип-шуу, чыны-чайнектен өйдөсүн алдырат. Жер-жемиш, мөмө, күрүчү менен көк куйрук чайды Кашкардан алдырып ичет ко бу кыргыз. .

Жогорудагы саптарды окуп жатып, аргасыздан ошондон бери эмне өзгөрдү деген суроо жаралат. Алдагынын баарын көрүп-билген баш каарман Токтогул жана уулу Каңдыбай өз айылында дөшкө (картөшкө) тигет.

Жолдош Турдубаев кыргыз тилиндеги тарыхый чыгармаларда Каңдыбай сыяктуу дыйканчылык маданиятын алып келген адам алгач ирет Олжобай Шакирдин береги романында баш каарман болууда дейт.

— Кыргыз романдарында Каңдыбай сыяктуу каарман биринчи жолу берилип жатат деп ойлойм. Каарманды орусча “герой” дейт эмеспи. Эл суктангандай каарман болгондо, көбүнчө, баатыр деп, баатыр болгондо дагы жоого аттанган, жоо чапкан, согушкан адамдар эсептелген тарыхый чыгармаларда. Каңдыбай кандуу согушка катышпаганы менен эмес, биринчи кезекте, кыргыздардын турмуш-тиричилик менталитетине, өзгөчө, түндүк Кыргызстандын элинин кескин айырмаланган, тиричилик маданиятын, дыйканчылыкты алып келгени кызыктуу каарман.

Бишкекти баатыр болгон деп айтышат. А чынында, бу Бишкек баатыр эмес, Бишкек деген кедей-дыйкандын атына коюлган деп, Папан Дүйшөнбаев китеп жазып, далилдеп чыкпадыбы. “Куюн доор” романында кан төгүшкөн, согушта салгылашкан деле эмес, жаратман, эмгекчил дыйкандардын, башка чөйрөдөгү адамдардын баркын билгенче эл жана улут өнүкпөйт деген идея бар. Ошо Каңдыбай деген кейипкердин образы мага жакты. Абдан жакшы, жандуу жазылган. Дагы бир каарман-Токтогул. Ал нукура элдик киши. Анын да тагдыры жакшы чечмеленген.

Сөз соңунда Олжобай Шакир бу китебинин өзгөчөлүгү-бөлүктөрүнө ат коюудагы чеберчилиги. Окуп көрөлү:

“Миң жумуртка бир ташка түтпөйт. Бузукунун тил учунан тутанган өрт коркунучтуу. Душмандын айбалтасынан өткөн курч кебез. Кекчилдин өзөгүнөн өрт өчпөйт. Оң жаакка жесе, сол жаагын тоскон эл. Чындыкка көлөкө түшүргөн кызыл тил. Карандай калп апапакай чындыкка оролот. Даанышмандын көлөкөсү жылуу. Жалгыз аяк жолду талашкан качкындар. Аракетин аштыкка алмашкан эл. Бечаранын башынан таяк кетпейт”.

Бул китептин 1-бабындагы гана бөлүктөрдүн аталышы.

Амирбек Азам уулу, “Азаттык”, 09.02.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала “Куюн доордогу” тарых чындыгы бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

«1969-жылы Талас районунун Көпүрө-Базар айылында төрөлгөм. 5 бир туугандын кенжесимин. Атам Жунуш 5 жашымда каза болуп, апам Калемкаш бизди канаттууга кактырбай, тумшуктууга чокутпай, эч нерседен кем кылбай чоңойтту» деген ырчы бала чагын эстеп өттү.

«60 КОЙДУ КАРЫШКЫРГА КЫРДЫРГАМ»

— Апамдын тарбиясы катуу болгондуктан, бала чагымда шоктугум жок болчу. Эл катары мал менен чоңойдум. Атам мага 1 кара кашка ат энчилеп кеткен экен, аны минип, 1 кара уюм бар эле, ошону айдап алып токойду аралап заңкылдап ырдап жүрчүмүн. Эсимде, 5-классымда кой жайып жүрүп 1 бала менен сүйлөшүп отура берип 60 койду карышкырга кырдырып алгам. Анан райондон комиссия келип ызы-чуу болду. Жарымын төлөп берип, жарымын башкарма «кенедей бала ээ боло албай калыптыр» деп эптеп жапкан.

Мен кичинекей чакта биздин көчө дайыма шаңдуу болуп турчу. Улуу-кичүү дебей чогулуп алып «Чабалекей», «Ортого түшмөй» деген оюндарды ойночубуз. Чүкөнү болсо катырчумун. Көчөмө-көчө кыдырып ойноп, футболкамды шымдап, курсакка окшотуп ичине толтуруп чүкө утуп келчүмүн. Мен келатканда балдар «Малик келе жатат, анын элик сакасы бар» деп коркуп турушчу. Чүкөлөрдүн арасынан жашылын, кызылын, жаңысын тандап атчумун. Сакаларды тешип коргошун куюп же зым ороп алгандардын айынан кээде чыр чыгып кетчү.

Жаңы жылды чыдамсыздык менен күтчүмүн. 3 күн калганда апам чийбаркыттан күрмө-шым тигип берип, ага чайдын жалтырак целлофандарын оймо-чийме кылып шымдын багелегине, күрмөнүн жеңине чаптап берет. Ошону мектепке кийип баруу мен үчүн укмуш сезилер эле. Бир туулган күнүмдө апам «Смена» үлгүсүндөгү фотоаппарат сатып берди. Аны мектепке алып барып классташтарымды сүрөткө тартып, үйгө келгенде сабакка даярданбай түнү менен сүрөт чыгарып, кургатып, эртеси алып барып берчүмүн. Кошуналарды, үйдөгү эжемдин балдарын жыйылып турган тезекке жөлөп коюп эле тарта берчүмүн.

Дагы бир туулган күнүмдө апам велосипед сатып берген. Аны жөн теппей гүл тагып, кооздоп тепчүмүн. Зымдан дөңгөлөк жасап, рогатка атып, айтор, түрдүү оюндарды ойноп чоңойдум.

«ОТУРУШКА 1 ЖОЛУ БАРГАНЫМ БИЛИНИП КАЛГАН»

— Атам жаш кезинде филармонияда иштептир. Устачылык жайы да бар эле, ал чапкан комузду 3-классымда өз алдымча үйрөнүп алгам. Ошондон тарта мектепте ырдап, «Коңколой-чоңколой» деген сатираларды аткарып жүрдүм. Комуз көтөрүп жүрсөм классташ балдарым мени шылдыңдашчу. 4-классымда арданып Жаңы жыл майрамында ырдабайм деп үйгө качып келдим. Анан апам «сен атаңдын жолун жолдобойсуң» деп көк чыбыгы менен сабап кайра мектепке кубалап келген. Апам мага:

Толукшуп жаткан кең жайлоо,
Тоолуктун малы жайласын.
Томсоруп ыйлайт Малигиң,
Торгоюм атам, кайдасың?— деген сыяктуу саптары бар 5-6 куплет атамды жоктоо ырын үйрөтүп койгон. Ошону мектептен ырдап элдин бардыгын ыйлатчумун. Облустук, райондук иш-чараларга мугалимдер мени алып кетишчү. Ал кезде тартип күчтүү. 7-классыбызда отуруш уюштурдук. Ойлоп тапканыбызды айтпайсыңбы, башкаларга билинбейли деп кыздарды эркекче кийинтип отурушка алып бардык. Ал убакта балдар арасында эмне кылганыбызды мугалимдерге жеткирип турчу тыңчылар иштечү. Ошентип 1 жолу отурушка бара коёбуз деп мугалимдерге билинип калганбыз.

Бир күнү эле апам экөөбүз үйдө отурсак эшикте ит үрүп калды. Чыксам мектептин директору, тарбия иштери боюнча орун басары, класс жетекчим үчөө турат. Ичимден «эми булар мени жөн койбойт, апама айтышат экен» деп ойлодум. Үчөө үйгө кирип апама «биз жакшы жаңылык менен келдик. Маликти Фрунзеге Комсомолдун XVIII съездине чакыртып жатышат. Эртең ошого жибериңиз» дешти. Фрунзени, филармонияны, кинотеатрды ошондо 1-жолу көрүп алып таңыркап, оозум ачылган. Кайра айылга келсем мектепте «Малик Фрунзеге барып келиптир» деп күжү-күжү. Достор чогулуп сабак окумай жок. «Ток менен жүргөн автобус бар экен» десем, «ээ, ошондойбу?» деп сурашат, мен болсо аларга шаардын кооздугун айтып түгөтө албайм. Бир күнү мектепте чогулуш жасап, облустук комсомолдун 1-катчысы мага Ардак грамота анан 10 рубль берди. Ал акча ошондо чоң эле, аны апама бердим. Ошентип съезддин артынан отурушка барганым үчүн тил укпай калгам, андан кийин отурушка барган жокмун.

«КЫЗДАРДЫН ЧАЧЫН ПАРТАГА БАЙЛАП КОЙЧУБУЗ»

— 7-класста 1 класс кийин окуган кызды жактырып калдым. Ага көрүнүш үчүн чачты суулап тарап, атты минип койкоңдотуп бастырып, Чыңгыз Айтматовдун чыгармасындагы Султанмураттай болуп атайын анын көчөсүнөн өтчүмүн. Жактырган кызыңа балдар менен чогуу барасың. Кыз 3 жолу жарыкты өчүрүп-күйгүзсө чыгам деген белгиси. Чыкканда болгону 3 сөз сүйлөйсүң. Ошол үчүн суукта тоңуп, кечтин киришин элеп-желеп болуп, сабагыңды да жакшы окуп күткөнүңдү айт. Бир жолу бир кызга барсак, килейген ит келип мени талап, мени коргойм деген досторум кошо таланган.

Классташ кыздардын чачтарын арткы партага байлап койчубуз. Анан мугалим фамилия менен тургузганда кыздар отуруп калышат. Кээде алар турганда отургучуна кнопканы чалкасынан коюп койчубуз. Алар отуруп, кайра секирип тура калышат да, мугалимден тил угат. Ошентип эле кыздарды ыйлатып жүрчүбүз.

«ИНДИЯ КИНОЛОРУНАН ТАЖАЧУ ЭМЕСМИН»

— Айылга индиянын кинолорун 10 тыйындан коюп келишчү. 10 тыйынды алыш үчүн таң атпай туруп, малды өз убагында жайгарып, короону таптаза кылып шыпырып, үйдүн полуна чейин жууп жиберчүмүн. Андайда апам «аа, бүгүн соо эмес» деп өзү деле сезип калат. Мага «эмне мынча лыпылдап калгансың?» деп, анан акча берет. Кинодон кийин кыздарды узатсаң узаттың, себеби алар да апасы же агасы сыяктуу «жан сакчылары» менен келет да, болбосо кыялдарга чөмүлүп үйгө жөнөйсүң.

Индиянын кинолорун көргөндөн тажачу эмесмин. 6-7 жолу көргөндөн кийин ырларын комузга салчумун. Азыр деле балалыкты эстеп кээде комузга салып чертип калам. Митхун Чакрабортинин сүрөттөрүн чогултуп альбомдорго чаптайсың. Азыр деле ал сүрөттөр альбомдордун арасында жүрөт. Чач жасалгаң да алардыкына окшош. «Романтик» деген магнитофонум бар эле. Ага индиянын ырларын жаздырып алып көчөдө көтөрүп басмай же үйдүн терезесин ачып коюп катуу жаңыртып коймой мода эле. Клёш шым, такалуу платформа деген туфлини мен да кийип калдым. Апам 10-классымда жазгы платформа туфли алып келиптир. Ошону кычыраган кышта үшүгөнүмө карабай мектепке кийип баргам. Элге көрсөтүш керек да (күлүп). Чачты суулап туруп улууларды туурап артка силкчүбүз да. Силксем эле апам «эй, моюнуң үзүлөт, силккенди ким коюптур сага» деп урушуп жатып калчу. Балалыгым ушундай өттү.

Асхат Субанбеков, “Супер-инфо”, №744, 03-09.02.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала Малик Аликеев: «Беш жашымда атам кайтыш болуп калды. Аны жоктоп ырдап элдин баарын ыйлатчумун» бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

* * *

Ак булутту аралап ай баратат,
Ак куу болуп көлдөгү жай баракат.
Аталбайсың ак кууну оңой менен,
Жете албайсың айга да жел ой менен…

Ушул ырды келиштире ырдаган Таттыбүбүнүн опералык ырчы болбой калганына өкүнүп, Дарика Жалгасынова мындайча эскерет:

— Мен анда Москва консерваториясынын вокалдык факультетинин 4-курсунда окуп жаткам. 1965-жылдын жай айы эле. Бир күнү Ташкентте театр институтунда окуган жолдошум Жайлообектин бир тууган иниси Козукеев Жумабек телефон чалып калды:

— Биз театр институтунан келген 14 студент Москвада практикада жүрөбүз. Эртең силерге жолугуп кетели, келинчегим менен барам, — деди.

Эртеси болжошкон убакытта Жумабек келбей, келинчеги Кандалат Муратова жолдош кызын ээрчитип келиптир. “Курбум, курсташым” деп Таттыбүбүнү тааныштырды. Анын ажарлуу жүзү, сүйкүмдүү күлгөнү, эркелей сүйлөгөнү жүрөгүмдү жылытып турду. “Ушунча да сулуу болот экен ээ” деп ичимден ашык болдум. Таттыбүбү атына заты жарашкан кыз экен.

— Биз Ташкентте институтта 14 студент бир группада окуйбуз. 9 группанын ичинде кыргыз группасы дайыма биринчилерден болуп жакшы окушат. Биз бир туугандай жүрөбүз. Уялаш агам Нуркан да биздин группада, комузда, аккордеондо ойнойт. Обон чыгарат. Мен анын ырларын ырдап жүрөм. Институтта вокалдан сабак алам. Экзаменде Альябевдин “Соловейин” ырдадым”, — деди.

— Кандай жакшы үнүң бар, эмнеге консерваторияга келбейсиң? Эми деле кеч эмес. Эгер опералык ырчы болсоң, ушундай келбетиң менен, ушундай актердук чеберчилигиң менен, билесиңби, кандай даражага жетесиң, — дедим.

Көз алдыма классикалык опералардын башкы каармандары Аида, Тоска, Лиза, Дездемона, Татьяналар келе түштү.

— Жүр, азыр сени вокалдык факультеттин деканына алып барайын, “Соловейди” ырдап бере аласыңбы? – десем, Таттыбүбү тартынбай эле:

— Ырдайм,- деди.

Мен факультеттин деканы Гуго Натанович Тицке алып бардым.

Гуго Натанович адептүү, илбериңки адам эле, студенттерге атасындай мамиле кыла турган. Адатынча жакшы кабыл алды. «Ну, что же, давай послушаем “Соловья”, — деди. Мен Таттыбүбүнү вокалдык класска киргиздим. – О, красавица то какая! Такую девочку врядь ли отпустят?» – деп күлүп роялга отурду. Гуго Натанович Таттыбүбүгө вокалдык көнүгүүлөрдөн ойноп, музыкалык жөндөмдүүлүгүн, диапазонун текшерди. Улам өйдөлөгөн сайын Таттыбүбүнүн үнү кооз жана жеңил чыга баштады. Көнүгүүнү экинчи октаванын сибемолуна чейин алып барды. Таттыбүбү үнүнүн бардыгынча бийик нотаны алганда Гуго Натанович өтө ыраазы болуп, жеткире мактады. “Если действительно хочешь петь, приезжай, мы тебя примем в консерваторию, а пока надо закончить институт”, — деди. Таттыбүбү консерваторияда окуганда классикалык ырчы болмок, үнү вокалдык термин менен айтканда диапазону кенен драмалык сопрано деп аталмак. Группанын айы да, күнү да Таттыбүбү экен, ал канчалык каалаганы менен достору жибербеси бештен белгилүү эле. Алар Таттыбүбүнүн мындай үнү бар экенин билсе да маани беришкен эмес, анын ырчылык карьерасын “Ай баратат” менен бүтүрүп коюшкан. Мен бул учурду унутуп деле коймокмун, эгерде Таттыбүбү өлбөгөндө. Балким ал опералык ырчы болгондо өлбөйт беле деп ойлоп калам. Себеби биздин адистик көп жагынан айырмаланат. “Сактанганды теңирим сактайт” дегендей, биз солисттер үндү сактоо үчүн көп нерселерден сактанабыз. Кыргыз драма театры ташкенттик жаш актерлордун катышуусу менен “Кар ханышасын” коюшту. Мен бул спектаклди суктануу менен көрдүм. Таттыбүбү Кар ханышасын ойноду. Чындыгында ал спектаклдин гана ханышасы эмес, театрдын да ханышасы эле. Айрыкча ал каарданып, эң бийик нотаны алып, сөзү жок ырдаганда менин оюма дагы эле баягы окуя түштү. Аттиң ай, ушундай үн менен эмнеге классикалык ырчы болбой калды?.. (Э.Турсунов, Д.Жалгасынова, «Триумф жана трагедия»)

* * *

Таттыбүбүгө көп ырлар арнап жазган Кыргыз эл акыны маркум Эрнис Турсунов дагы «Кар ханышасына» байланыштуу окуяны Дарика Жалгасынова менен биргелешип жазган «Триумф жана трагедия» китебинде төмөнкүчө баяндаган:

— Кыргыз драма театры ташкенттик жаш актерлордун катышуусу менен «Кар ханышасын» коюшту. Мен бул спектаклди суктануу менен көрдүм. Таттыбүбү «Кар ханышасынын» ролун ойноду. Чындыгында ал спектаклдин гана ханышасы эмес, театрдын дагы ханышасы эле…

Таттыбүбү 1975-жылы академиялык драма театрында режиссер Офелия Эркимбаева койгон «Замандаш» спектаклиндеги башкы ролдордун бири Тамараны аткарган. Бир күнү сквердүү бактан жолугуп калды. Жанында курбусу Аятбүбү Абдрахманова бар экен. Жароокер эрке карындашымдай назданып, асемденип мойнумдан кучактады да:

— Келтире жазыпсыз. Он жолу ойнодум, он жолу зал жык-жыйма болду. Кайда жүрөсүз деги, бир көрүнүп эле жоксуз?

Ошондогу Танянын наристе, периште, ымыркай баланыкындай гүлбурак жыты ай! Азыр да эстегенде каңылжаарды өрдөп, мурунду жарып турат. Аттиң дүйнө!

— Ийгиликтериңди куттуктайм! — деп эки актрисаны колтуктап, «Ала-Тоо» кинотеатрынын алдынан гүл сатып берип, «Пишпек» ресторанына алып кирдим.

Таттыбүбү кирген зал тең жарылды. Бардыгы ичкен-жеген тамагын таштап, кылчайып эле бизди карап калбаспы. Петербург үлпөтүндө Татьяна балга келгендей болду окшойт. Биз да аны эркелете Таня дечүбүз. Залга ажайып нур кирди. Көрсө Таттыбүбү баралына толуп, бышып-жетилип, толукшуп турган учуру экен. Агы ак, кызылы кызыл чырайы шыңга боюна төп келишип, жаркылдаган жайдары мүнөзү олтургандарды арбап алыптыр. Бардык көздөр биз жакты эле карайт.

Сыйга чакыраарын чакырып, Таня менен Аятка ээ боло албай калдым. Улам эле бири келип бийге алып кетет. Суранып турган соң жибербей коюш уят. Алар менин энчимде эмес. Эрк өздөрүндө. Тамак жайнаган үстөлдө жалгыз олтуруп, акыры музыкага заказ берип эки актрисаны алып бийге түштүм да, экөөнү колтуктап салондон чыгып кеттик. Танянын келбети ушунчалык келишимдүү, көркөм экенин ошондо билдим. Орус, кыргыз, өзбек, казак, түрк, балкар дебей, айрыкча чет өлкөлөрдөн келгендер суктанып өлүп кала жаздашкан.

1982-жылдын 22-декабрында эл энеден төрөлгөн Таттыбүбү жер энеге берилди. Театрда анын жогу кадимкидей билинип, сахнанын бөйрөгү эңшерилип тургансыды. Ал дүйнөдөн өткөндө селт этип чочуп кетип, калемибиз колубуздан ыргып калтырап, кайра кармап, арнап жазган ырларыбыздын бир сабагы:

Сахнада чолпон элең учуп өткөн,
Сансыз көз карай берген канбай кумар.
Сезимге өзгөчө бир таасир эткен,
Сенчелик актриса чанда чыгар.
Чанда чыгар!
Чаңкаткан Таттыбүбү кайдасыңар?!

Нурзада Ташбаева, «Де-факто», 04.01.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала Таттыбүбү (эскерүүлөрдөн чогулган эссе) бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Кыргыздын көп колдонулуучу оюм-чийимдери жана алардын маанилери, жашоодо колдонулушу тууралуу элдик чебер, сүрөтчү, Кыргыз Республикасынын кесиптик билим берүү боюнча отличниги Шейшембек Моңолдоров оюулар туурасындагы изилдөөсүнөн кеп кылат.

Жалбырак – Жайлоо, айлана-чөйрө, жаратылыш деген маанини билдирет. Жалбырак дайыма оюм-чийимдин башына жайгашат.

Карга тырмак – Кыламык карда карга басып кеткенде ушул сыяктуу из калгандыктан бул оюм «карга тырмак» деп аталат.

Ит куйрук – Иттин чычайта көтөрүлгөн куйругунун элесинен алынган элемент. Ит куйрук оюму жалгыз колдонулбайт. Шырдак, сайма, ала кийиз беттеринде бир нече элемент биригип кооз тизмекти түзөт.

Кочкор мүйүз – Кожоюндун, жайлоодо жайлаган элдин мал-жандыгын түшүндүрөт. Кандай оюм-чийим болбосун кочкор мүйүзсүз түзүлбөйт. Башка элдин оюуларынан кыргыздыкын айырмалап турган ушул элемент.

Теке мүйүз – Кочкор мүйүздү жандап жүргөн кошумча элемент. Теке мүйүз жалгыз турганда жөнөкөй, көрксүз болуп калат.

Каз моюн – Каздын моюнуна окшошкон оюу.

Булак – Жерден чыккан көзөнөк суунун булакка айланганы. Кыз-келиндердин кийимдеринде көбүрөөк колдонулат.

Умай оюму – Кийим-кечеге, анын ичинде балдардын кийимдерине, баш кийимдерге, күмүш буюмдарга түшүрүлөт.

Адамдын жүзү – Аялдардын дээрлик көбү илгери саамайларын экиге бөлүп өрүшкөн. Экиге бөлүнгөн саамайдын элесинен алынган элемент «адамдын жүзү» деп аталат.

Мүйүз кыял – Жандыктын мүйүзүнүн элеси тартылган, бирок үзүлбөгөн оюм. Саймада, шырдакта, темир, жыгач буюмдарда, белдемчи, чапандардын жээктеринде жээк оюу катары колдонулат.

Төрт кулак – Боз үйдүн керегелерин билдирип, «боз үй» деген маанини берет. Бир нече оюу бириккенде көп учурда ортосуна жайгашат.

КЫЗ-КЕЛИНДЕРДИН КИЙИМДЕРИНЕ

Кыз-келиндердин көйнөктөрүндө өсүмдүктөрдүн, гүлдөрдүн жана алардын жалбырактарынын элестери түшүрүлгөн оюм-чийимдер басымдуу болот. Ал жерде кочкор мүйүз оюму сөзсүз катышат.

ЭРКЕКТЕРДИН КИЙИМДЕРИНЕ

Эркектердин кийимдерине бүркүт, бугунун элеси, кочкордун мүйүзү, куштун канаттары салынат. Жигиттер аңчылыкка, куш салууга жакын болсо, калпактарына ошол маанини камтыган оюм-чийимдер түшүрүлгөн. Мисалы, «тоо теке», «бүркүт», «аркар» оюмдары. Эл баатырларына «илбирстей», «бөрүдөй», «жолборстой» деген салыштыруулар көп колдонулгандыктан калпактарына «илбирс», «жолборс» жана башка түрдөгү оюулар түшүрүлгөн.

ЖАШ БАЛДАРГА УМАЙ ОЮМУ КОЛДОНУЛГАН

Жаш балдарга колдой жүрсүн деп Умай эненин, көз тийбесин деп карганын тырмагын, тилеги дайыма суудай аппак болсун деп булактын жана башкалардын образын оюу менен чагылдырышкан. Ошондуктан оюулар да «Умай эне», «карга тырмак», «булак» оюмдары деп аталат.

Сүйүн Кулматова, “Супер-инфо”, №744 03, 09.02.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала Кыргыздын оюуларындагы маанилер бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

“Баарын коюп Манасты айт!”

Эгемендиктин алгачкы 10 жыл ичинде “нарктын экономикасы” деген чыккынчылык, батыштын жетелеме долбоолору менен болжолдуу баасы 200 миллиард АКШ долларына барабар элдин мүлкү ит бекерге сатылып, натыйжада казнага 20 млд. доллар түшпөй калды. Андан соң Кытайга “Үзөнгү-Кууш”, казактарга “Каркыра” жери сатылды.

— Көкөтайдын ашында Коңурбай баш болгон кытай калмактар Бокмурунду омуроолоп “ жакшы коноктобой койдуң, айыбына айбанда жок Мааникерди тартуу кыл!” дешкенде Бокмурун кыргыздын жакшыларына келип болгон ишти айтат. Жакшылар бул сөздү бабасы Кошойго айтышат “Манаска угуз” деген тейде. Кошой болсо элдин атынан болгон ишти Коңурбайдын талабын Манаска угузат. Ошондо жаалы келген Манастын Кошойго айтып турган жери.

“Атигине абаке,
Акылыңыз канаке?”
Сенден бөлөк бирөө айтса,
Өлүк эмес, тирүү айтса
Албас белем жанын-деп,
Төкпөс белем канын-деп!
Жаш экен деп сыйлаган,
Жамандыкка кыйбаган
Кошойлуктан калдың-деп-
Кол тийбеген кары элең.
Кордук сөздү кокуйкүн
Неге айта салдың-деп,
Кайда жүрөт жанагы
Ээсиз калган малың-деп,
Ойронуң Манас өлгөндө,
О дүйнөнү көргөндө
Ошондо тартуу берсеңчи,
Тагында Манас турганда
Таалайыңдан көрсөңчү!
Таарынсаң дагы айтсам,
Так ушундан көрөкчө
Тирүү жүрбөй өлсөңчү!
Кырааның Манас өлгөндө,
Мен кыяматты көргөндө,
Атың түгүл эр Кошой,
Кызыңды тартуу берсеңчи!
Кыямат жакын желкеңде,
Кыстап капыр бергенде
Кыз бала тартуу тартсаңчы!
Азыр менин барымда
“Манасым бар деп айтсаңчы!”
Бүгүнкү күндө бул капыр,
Көтөргөнү туу капыр,
Сарыңды тартып албайбы,
Тып эттирбей салбайбы,
Бүгүнкү күндө Мааникер
Кадырына албайбы,
Эртеки күндө Кула атты
Каалап кармап албайбы,
Жылып-жылып жыласын,
Бүрсүгүнкү күнүндө,
Эр Төштүктүн Чаалкуйрук
Эбин таап албайбы!
Сай кашканын баарысы,
Сай тулпардан айрылса,
Сай кучактап калбайбы?!
Атандар жонго салбайбы
Ат бүткөндөн айрылса
Азамат шору катпайбы!
“Атышпай атын берди”-деп,
Азабын артык тартпайбы,
Акыреттин күнүндө
Тозокто Манас жатпайбы.
Мааникерди бергинче
Манасты өлдү десеңчи!
“Баатырым өлгөн экен”-деп,
Бу көрөкчө абаке,
Батаңды кыла келсеңчи!

Өйдөтө айта кеткендей элдин эсепсиз мүлкүн, жерин саткандар “Манастын урпагыбыз!” деп жүрүшөт көкүрөк көтөрүшүп.

Жолдош Токоев

Бөлүшүү

Макала Ааламдын адамы Сагынбайга 150 жыл бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

2017-жылдын 17- февралында Кыргыз Улуттук Филармониясынын Кичи залында кыргыз элине таанымал, таланттуу акын Бурулкан Карагулованын «Көздөгү жалын» аттуу Поэзия кечеси болот.

Кече саат 17.00дө башталат. Каалоочуларга эшик ачык.

Б.Карагулова «Кыял кемеси», ”Көкүрөгүң жыттап алдым билгизбей”,”Сүйүүңдү сүртүп кеттиң жүрөгүмө” ,”Селсаяк”,”Токтогул көлү – көз жашым”, ”Бул дүйнө көркү чыгат сүйүү менен”,”Мен сүйүүнүн доктору”, “Көздөгү жалын” китептеринин автору, “Лирикалар” ыр жыйнагы жакында жарык көрмөкчү.

Бурулкан Карагулованын ырларынан

ЫРЛАРЫМ – ПАДЫШАЛАР 

Эмиздим балкылдатып,
Кабагым жаркылдатып.
Ийидим, мекирендим,
Ийилдим, элжиредим,
Койнума катып атып.

Кадалам тиктеп коюп,
Калкалайм тирек болуп.
Атымды төбөңөргө
Көтөрүп тиреп коюп,
Чыктыңар китеп болуп.

Чыгаарда шаштым алар,
Жүрөмүн жашыралбай.
Ичиме батышалар,
Койнумда жатышалар.
Эзилтип эбегейим,
Ырларым – падышалар!

* * *

О, кагаздар, түйшүгүм да, эрмегим,
Бүгүн сен бар, эмне болот эртеңим?
Ак бетиңди ийри-муйру тепселеп,
Чиймелешет ырлар деген тентегим.

О, кагаздар, азабым да, жарлыгым,
Жалтанбасым, ашыктыгым, кайрыгым.
Ак сүйүүмдү төгүп салып үстүңө,
Сен бар үчүн жалгыздыктан айрылдым.

Сенсиз жашоо болот десе ишенбейм!
Арнап берип нурлуу жерин отумдун,
Кечип салып бүгүн түнкү уйкуну,
Сени менен ай кучактап отурдум.

* * *

Булутуңдан бир кочуш уучтап алып,
Беттериме чачасың курчап алып.
Эсти жыйдым жоголгон, көзүмдү ачтым,
Булутуңдан бир үзүм ууртап алып.

Жөө жүрүшкө көп чыгып жөөлүп калган,
Ай тууганда нөшөрлөп көнүп калган.
Ыйлай берип «Коштошуу» ырын ырдап,
Булуттардын жүрөгү өлүп калган.

Булбул элең таңшыган таң эртеңде,
Чымчык болуп сайрайсың тереземде.
Булбул кезиң сүйгөмүн о, алтыным,
Чымчык болуп күндөле келе бербе.

Бороон чыгат үшкүрсөм шамалыман,
Нурум өчөт кайгырсам жамалыман.
Бир океан сүйүүмдү кучактатам,
Берээрим көп турбайбы, алаарыман.

Айдын нурун кондурат алаканым,
Айдан алып ырларды жаратамын.
Туяктарым аргымак асман курчап,
Айды көздөй жол салып баратамын.

Күндүн табын сиңирип алаканым,
Сүйүү гүлүн аздектеп таратамын.
Жерге келген кырсыкты тосо калып,
Жер ордуна жарылган жаракамын.

Мас болупмун булбулдун абазына,
Учуп кетип асмандын талаасына.
Илимпоздор изилдеп, бир да дары,
Табалган жок, акындын жарасына.

Кызыл таңды атырдым кызаргыча,
Булуттарды ээриттим ыйлагыча.
О, алтыным, башка жол калбай калды,
Булут болуп кетсекчи кыйналгыча…

* * *

Караңгыны бек кучактап түн жатат,
Кучагына жашырылган сыр катат.
Жоолугума конуп алса жылдыздар,
Жүрөгүмө аалам сыйган ыр батат.

Түн экөөбүз доош чыгарбай ырдайбыз,
Тоскоол болгон иттин үнүн туйбайбыз.
Экөөбүз тең жазабыз деп бир ырды,
Караңгыда калем издеп туйлайбыз.

Жүрөгүмдө бир толкун бар, ал дагы,
Түнү менен жабалактап кайнады.
Сууда жатып, таң атаарда үйүнө,
Көлдөн чыгып, жөнөп кетти Ай дагы.

Тоолор уктап ойгонушат, колун чаап,
Чечилгенсип чечилбес иш – түйүнү.
Эрте менен жарыялап таштадык,
Жүрөктөрдө катылган бир – сүйүүнү.

* * *

Кайык минип, көл үстүн толкундатып,
Турасың го жүрөктү болкулдатып.
Жаштыгымды имерип, колдон кармап,
Жүрбөйт белең ээрчитип, солкулдатып.

Булуттарды толтурам этегиме,
Ишендиңби мажнун экениме?
Ак булактан буу болуп асманга учуп,
Аз-аз калды нур болуп кетээриме.

Сүйалбайм деп айтпагын, унчукпагын,
Көрбөдүңбү көзүмдөн күн чыкканын.
Сүйүү селин жеңгенмин курчтугуман,
Сен сүйүүгө менчелик тумчукпагын.

Мендей болуп деңизде күйөт белең,
Сүйүп калсаң сызылып жүрөт белең?
Жалаңдаган жаштыкта майтарылбай,
Сүйүш керек калп эмес, жүрөк менен.

Сүйүү үчүн баш ыргып, өлүп бердим,
Мажнун менен Лайлини көрүп келдим.
Жер астына тамчыдай кулап түшүп,
Сүйүү деген гүл болуп өнүп келдим.

Мени өлтүргөн сүйүүбүз жаркырасын!
Эрме чөлгө жеткенде калтырасың.
Кышкы суукта боройлоп калбайын деп,
Жылуу түнөк издеген каркырасың.

Чыгып бара жатамын бийик кырга,
Бийигиме көз артып, боздоп ыйла.
Арманымды агылтам деген элем,
Батпай койдуң ардагым, бир сап ырга.

* * *

Жүрөктө жаштык жашайт жалбырттаган,
Жаштыкка күйүп жүрөк албырттагам.
Көңүлдүн түпкүрүнө түшкөнүңдү,
От ичип алган кезде байкабагам.

Гүл элем, үзбөй коюп аядыңбы?
Жаңырат атыңды атап аска дагы.
Жалжалым, сен жок болсоң жер үстүндө,
Жылдыздар жок болушмак асмандагы.

Жанымды чырылдатып тийген токсуң,
Алоолоп, балбылдаган күйгөн отмун.
Сен үчүн азап чегип өткөнүмдү,
Секетим билген жоксуң, билген жоксуң.

Өрт тийип көкүрөгүм күйүп калган,
Көңүлүм чагылгандан сынып калган.
Күндөрдүн сыныктары карегиме,
Түбөлүк чыкпас болуп сиңип калган.
Сен аны билген жоксуң?

* * *

Алсызмын…сүйүү менен ооруп калдым,
Жалгызмын…жалгыздыктан тооруп калгын.
Гүл элем махабаттан жарып чыккан,
Бүрүшүп, бүрүм түшүп, соолуп калдым.

Гүл элем махабаттан жарып чыккан,
Көзүбүз кагылышса жалын чыккан.
Айылдап, конбой өткөн булуттардай,
Бул сүйүү жүрөгүмдү алсыраткан.

О анда, адыраңдап, ала өпкөмүн,
Эстебейт менден башка, ал өткөнүн.
Сени да ыр дайрага кошулсун деп,
Чакалап сен жөнүндө ыр төккөмүн.

Өзүмдү кызыл гүл дейм, эч кысынбай,
Кыргыздын бычакка сап бир кызындай.
Алганың-алган дайым, көздүн жоосун,
Адашып калып калган жылдызымдай.

Мейли сен, жылдыз болуп жана бергин,
Эргүүнү эскерүүдөн ала берем.
Мейли сен ырларымда жашай бергин,
Мен болсо акын бойдон кала берем.

* * *

Тамагымдан нуруң жутула,
Шоола төгүп койдуң кутума.
Сүйүп калып сени мен тургай,
Ай жыгылып турду бутуңа.

Нурун көрүп оттуу көзүңүн,
Көлгө чөккөн күндүн өзүмүн.
Нурларыңды тосуп алам деп,
Үбөлөнүп калды эзилүүм.

Шамал үйлөп чокту, жалбыртың,
Күлгүн түстү чачып албырттың.
Көздөрүңдө жашап жылдыздар,
Карегимди улам тайгылттың.

Айдын нуру конуп кашыңа,
Абдыратып салдың жашымда.
Сербеңдетип мени жеткирбей,
Олтурасың бутак башында.

Кирпиктериң жайып кулачын,
Таң өңөрүп келип турасың.
Жетпей калган биздин сүйүүнү,
Бизден кийин жаштар уласын…

Чагылгандын чарт-чурт отуна,
Чамындыдай күйүп жангамын.
Жаш кезимде эстен тандырган,
Сүйгөнүмө жетпей калгамын.

* * *

Бак ичинен көрүшүп көлөкөлүү,
Таанымаксан болобуз бөлөк өңдүү.
Мени канттиң, а сени чыккыс кылып,
Жүрөгүмө бекиткем көлөкөңдү.

Эминеле үшкүрүп азап тартам,
Жеңилбес хан болсом да бардык жактан.
Сүйүү менен кооздолгон гүлгө оронуп,
Жеңилгенмин бир гана махабаттан.

Сүйүү аккан туп-тунук булагымды,
Булгабастан өзүңө буруп алчы.
Кыйналгандан кыйналып баратам го,
Жүрөгүмдөн өзүңдү сууруп алчы.

Дирилдетип бутактан жалбыракты,
Түн артынан далай таң ашат дагы.
Өзүң кайда жүрөсүң, өзүң кайда,
Жүрөгүмдө көлөкөң жашап калды.

Өчпөйт экен жан барда үмүт деген,
Жолуң карап күтүүдөн түңүлбөгөм.
Сокпой калсын дегенсип жүрөгүмдү,
Таңып салып кеткенсиң сүйүү менен.

Асмандагы оттордой бүлбүлдөгөн,
Көздөрүңдү көрбөймүн күлүңдөгөн.
Дидарыңды сагынып, дидарыңды,
Ооруп калдым айыкпас сүйүү менен.

Жалгыз келсем томсором түнөгүмө,
Жок жоготуп алгандай жүрөм күндө.
Жүрөгү жок жашайын мындан көрө,
Жүрөгүмдү кошуп ал жүрөгүңө,
Жүрөгүмдү салып ал жүрөгүңө.

ААЛАМДЫ ӨРТТӨЙТ ЭКИ САП

Асмандын үстү жети кат,
Эң кыйын болсоң эбин тап.
Жүз жылдык кебиң “чепуха”,
Ааламды өрттөйт эки сап.

Өзүңө болуп өзүң сак,
Жебирей бербей эрдиң жап.
Миң жылдык сөзүң “ерунда”,
Жүрөктө калат эки сап.

Кетсе да ашып тулубуң,
Кереги тийбейт пулуңун.
Мени ким десең каралдым,
Эки эле саптын кулумун.

АЛТЫНЫМ ЫРЛАР, КЫЗ БОЛУП СЕНИ ТӨРӨГӨМ

Ашып да ташып көбүрүп турса көрөңгөм,
Лираны сүйүп, башымды коюп жөлөгөм.
Күйөөгө чыгып кызымды төрөй электе,
Кыз болуп туруп ырларым сени төрөгөм.

Антынан тайып жигиттер алдап кетсе да,
Ырларым жалгыз колумдан сүйөп жөлөгөн.
Алгачкы сүйгөн алкымдан өбө электе,
Алтыным ырлар, кыз болуп сени төрөгөм.

ӨРТТӨН ЖҮРӨК

Өрттөн жүрөк, элүүгө баратасың,
Көрктөн жүрөк, мөмөңү каратасың.
Өлбө жүрөк эл үчүн жаралгансың,
Элге дагы эмине жаратасың?
Көрктөнбөсөң мени жер каратасың,
Өрттөнбөсөң илхамды таратасың.

Сен жеткен чек болгону жол ортосу,
Өрттөнө албай өңүмү томсортпочу.
Куюндардын куюнун элестетет,
Тагдыр ташым чийилген кол ортосу.
Элдин таккан милдетин оңой эле,
Көтөрөбүз экөөбүз бир болсокчу.

Дене бойго сүйүүдөн таралгансың,
Көкүрөктүн ичинде жаралгансың.
Махабаттын бийик туу чокусуна,
Жалтанбастан шыр карап баралгансың.
Дене бойго сүйүүдөн таралгансың,
Соккун жүрөк, эл үчүн жаралгансың!

Кайгырбаска катамы оңдо жүрөк,
Ара жолго калтырып, койбо жүрөк.
Жалындуу сөз ажайып жаратайын,
Сугалак бол, сүйүүгө тойбо жүрөк.

Алоолонгон өртүңөн күйүп кеттим,
Курук кетпей элүүмдө сүйүп кеттим.
Сүйүүлөрдү жок деген жаңылышат,
Өрттө жүрөк, жолуңдан дабыш чыгат.
Өрттөн жүрөк!

СҮЙҮҮҢДҮ СҮРТҮП КЕТТИҢ ЖҮРӨГҮМӨ

Катарлаш жүргөнүңдө баркың сезбей,
Канатсыз каларымы неге эстебей.
Коштошуп койдум беле курган жаным,
Канетип сенсиз өмүр өтөт дебей.

Сен кеткен караңгы жол жарык чачып,
Күнүгө ыйлай берем өңдөн азып.
Билгизбей тушап коюп кетиптирсиң,
Жаралап жүрөгүмө атың жазып.

Жумуштан шаңдуу кайтып түнөгүмө,
Оорубай куландан соо жүргөнүмдө.
Доктурдун күчү жеткис илдет берип,
Сүйүүңү сыйпап кеттиң жүрөгүмө.

Асманда шамал толкуп, булут үркөт,
Ырдасам каргылданып үнүм бүтөт.
Коштошуп койдум беле курган жаным,
Канткенде эми сенсиз өмүр өтөт.

* * *

Аттарын койбой калгамын,
Көкүлү алтын Айдарым.
Эстесем элтеңдетишет,
Абортко кеткен балдарым.

Жети өмүр жерге киргендей,
Тоолорду таштап ийгендей.
Тиштерим мокоп зырп этет,
Күрүчтүн ташы тийгендей.

Жаштык кез кетти ойронго,
Өттү өмүр эми ойлонбо.
Сүлкүлдөп турмак эр жетип,
Абортко бербей койгондо.

Ышкырып шамал араңды,
Түшпөсүн күнүң караңгы.
Акылың болсо о кыздар,
Абортко бербе балаңды.

ЭКИНЧИ КЕЛБЕЙМ

Экинчи келбейм кош болчу деги.
Кечирип койчу акылсыз мени,
Күкүктөп дайым күндө эле чакыр,
Күүгүмдөп кечте келбеймин эми.

Сен үчүн эгер көрүнсөм делби,
Кимгедир балким көрүнөм пери.
Жолукпай калдык жер жүзүн изде,
Баркыма жетип баалоочу сенби.

Кайрылып келбейм, канатым сынган,
Жоголуп калды бычагым кындан.
Эстебе мени бардыгы бүткөн,
Пайда жок эми төгүлгөн ыйдан.

Экинчи келбейм кош болгун эми,
Очокко түртүп өрттөдүң мени.
Күлүмү көккө сапырсаң дагы,
Гүл болуп чыгам көрктөнтүп элди.

БУ ДҮЙНӨҢ КӨРКҮ ЧЫГАТ КҮНӨӨ МЕНЕН

Сумсаям, кумсарам да өңдөн азам,
Сүйгөндүн күйүтүнө жүздөн басам.
Дүйнөнү дүңгүрөткөн ырлар жазбай,
Жүрөктү муңкандырган сүйүү жазам.

Кеп угам акылы улук акылмандан,
«Сак болгун кызым калпыс жаңылгандан».
Жаңылуум санак жеткис, эсеби жок,
Жарат күч жүрөк жүзгө жарылгандан.

Кеп угам акылы кем апендиден,
«Сүйүшүү а дүйнөдө макүрө» деген.
Жашооңду а дүйнөдө урганым жок,
Бу дүйнөң көркү чыгат күнөө менен.

МЕНИН ТӨРӨЛГӨН АЙЫЛЫМ ДА, ЧОҢОЙГОН АЙЫЛЫМ ДА СУУ АСТЫНДА ЧӨГҮП ЖАТАТ

Ата Журт сенде жарык таң,
Чаңың да баалуу, алтын чаң.
Кушуң да алтын, ал тургай,
Бакаң да алтын таажычан.

Айылым, Журтум кайда деп,
Суу астын карап телмирем.
Сагыныч деген кусаман,
Жарыла жаздап селдирейм.

Үстүңдөн суулар бөксөрсө,
Суу толуп турат жашыман.
Айлымды көрүп жүрөт деп,
Жыландын сылайм башынан.

Көзүмдү берем балыкка,
Үйүмдү көрүп келчи деп.
Үйүмдү көрүп келген соң,
Көзүмдү кайра берчи деп.

Чулп этип чыкса балыгың,
Алдынан тосуп озунам.
Айылым кандай экен деп,
Бакаңын өбөм оозунан.

Үйүбүз калган бузулбай,
Терегим калган кыйылбай.
Куурчакты ороп жаткызган,
Төшөгүм калган жыйылбай.

Күчүгүм калган байлануу,
Ал азыр арбак тактылуу.
Ит деле болсо өлүгү,
Айлында калган бактылуу.

Издерим калган бытыкый
Бытыкый бойдон калат да.
Тагдырды тарых экен деп,
Жазылып калган баракка.

Ынсаптуу эле балдары,
Ак Бакай эле чалдары.
Балдарбыз жиксиз чачылган,
Балалык сууда катылган.

Тескейиң жансыз күн тийбей,
Адырың алсыз ай тийбей.
Кагылып кетем кара жер,
Түбөлүк калдың шай кийбей.

Түшүмө кирген бул бейиш,
Өңүмдө эми көрүнбөйт.
Туулган айлым, аттиң аа,
Өлүгүм сенде көмүлбөйт.

Чаңдаткан эрке, бейбаш кыз,
Чоңойуп калгам тирүүмүн.
Токтолуп бүтпөй дагы эле,
Кусадан ыйлап жүрүмүн.

Асман да анда бай болчу,
Тукумдай мөндүр жаадырчу.
Апамдын жалгыз чоң уйу,
Үч челек сүтүн саадырчу.

Суу басат экен деген сөз,
Кайгыга элди салды эле.
Алты жыл жаткан атамдын,
Мүрзөсү ачык калды эле.

Көрчүлөр мүрзө казганда,
Атамдын көрүн ачканда.
Буркурап ээрчип ыйлагам,
Жүктөшүп сөөктү жатканда.

Ачылбай эски мүрзөлөр,
Басылып сууда калышкан.
Арбактар сыртка чыгалбай,
Тозоктон жайын табышкан.

Жылдыздар жанат түн чыкса,
Ай чыгат түндө күн жылса.
Айылды суудан бошотсо,
Ордуна келбейт миң жылда.

«Эл кайда көчөт дыйканбай»,
Колума конду. Күз эле.
«Эл кайда көчөт, көч» десем,
Айлыма кетти түз эле.

Айлыма жетип көч дыйкан,
Тереңге боюн таштады.
Анын да ата-тегинин,
Айылы болчу баштагы.

Эл менен чогуу көтөрдүм,
Кудайдын башка салганын.
Жаш болуп анда, айлымды,
Калкалай албай калгамын.

Бала да болсом туу кылып,
Мекен деп калгам жытыгып.
Ыргытып сууга денемди,
Ыйлагым келет тытынып.

Канча жер көрдүм короздой,
Жүрөктүн кылын козгобойт.
Айылым элең керемет,
Эч бир жер сага окшобойт.

Шолоктоп жатып не десем,
Ким кайрып берет ке десем.
Таш чайнап алган тиш өңдүү,
Жүрөгүм зырп-зырп эстесем.

Өпкөлөп жатып не дейин,
Өпкөмдү басып келейин.
Токтогул Ата Журтуму,
Ыр менен шаңга термейин.

Буркурап жатып не дейин,
Буулукпай кайтып келейин.
Токтогул элим – жеримдин,
Бурулу болуп берейин.

АПАМА

Апа сага ыр арнабай эмгиче,
Көзүң барда баркың сезбей келем го.
Отуз жаштын толкунуна киргиче,
Ырлар жазып үлгүрөмүн дегем го.

Эч ким билбейт сен ырдаган Ыр-Көлүн,
Жалгыз гана Ай термелип кошулат.
Сен бүркөлсөң сени туурап бүркөлүп,
Жада кылса Күн да кылат кошомат.

Жүрөгүңдө кайгы, муңду ченесе,
Көтөрө албай Жанар Тоолор жарылмак.
Сеникиндей пейил берсе денеге,
Жердин үстү арамдыктан арылмак.

Жесир калдың, жетим өстүк, бирок да,
Сыр алдырбас сыйкырыңа баш ийем.
Балдарымы жетим кылбайм дечилем,
Жетим кылдым, балким анда жаш элем.

Өзүңө арнап казан асып, чай бербей,
Өкүнөрмүн же бир көйнөк кийгизбей.
Меники – деп, өз кызыман талашып,
Көкүрөгүң жыттап алдым билгизбей.

* * *

Мээнетчил ой түйшүгүн тандагам да,
Чөмүлүп ыр көлүнө канбагам да.
Апамдын жакшы кызы болот белем,
Ыр издеп тентип кетип калбаганда?

Жаштыгым жакшынакай ырга толсун,
Сүйүүнүн бульварына кадам койсун.
Ааламдын асылына сыйбай жүргөн,
Апамдын жаман кызы аман болсун!

ЖУМУЛБАГЫН КАРЕГИМ

Көздөрүмдүн кырында уйку олтурат,
Кирпигимди шайтандар түртүп турат.
Жумулбагын карегим, жумулбагын,
Босогодо ырларым күтүп турат.

Жүрөгүмдө бир обон ойноп жүрөт,
Жаныбызда жылаандар сойлоп жүрөт.
Төшөлбөгүн карегим беттериме,
Чагып салсак өчөт деп ойлоп жүрөт.

Шыкаалаган обонго эшик ачкын,
Күлүп туруп карегим жылдыз чачкын.
Жуурулушуп ырларым жылдызыңа,
Адамдардын ичинен түнөк тапсын.

БУРУЛУП КЕТЕМ СИЗ ЖАККА

Жүрөккө сүйүү төгүлүп,
Турган кез ага чөмүлүп.
Жалжылдап карап сүйлөйсүз,
Жаркыным болуп көрүнүп.

Коюу түн жарган айдайсыз,
Жарк этип чыккан бөлүнүп.
Ан сайын күлүп сүйлөйсүз,
Алтыным болуп көрүнүп.

Күлкүңүз мени өрттөдү,
Өчүрбөйм мейли өрттөсүн.
Түбөлүк оттой алоолоп,
Өрттөсүн, такыр өчпөсүн.

Аңкыган жыпар гүлдөрдүн,
Болсо да түрү биз жакта.
Түз эле үйгө келатып,
Бурулуп кетем сиз жакка.

Көз жоосун алып жатпайбы,
Алтындын даны күз жакта.
Атым да Бурул, өзүм да,
Бурула берем сиз жакка.

КЫЗЫМА КАТ

Сен кечиктиң, каяктасың билбедим,
Түнү менен кирпик көзүм илбедим.
Эстесеңчи энекеңдин абалын,
Жүрөгүмдү жүз жеринен тилбегин.

Күтүп-күтүп көз карегим талыды,
Көчөдөгү көпкөндөрдү сүйбөгүн.
Аяр сүйлөп, таттуу сүйлөп алдашат,
Алабарман ар кошконго тийбегин.

Келер менен оку кызым, кат жазам,
Тамгаларын каным менен жаратам.
Кат экен деп түртүп койбо, кагазга
Жүрөгүмү таштап кетип баратам.

* * *

Мени неге сүйбөйм дейсиң сүйүктүүм,
Сүйөм десең дүйнө чачып шай кылам.
Айылыңды бир акынга бар кылам,
Алай элин — ыр тойгузуп бай кылам.

Мени неге сүйөм дейсиң сүйүктүүм,
Сүйбөйм десең сүйрөлмөкмүн артыңан.
Ачка калып эрме чөлдө каза таап,
Жада калса ыр чуурумак тарпыман.

Дарбазамды тээп ачкан ким болчу,
Сүйөм дебей, сүйбөйм дебей тим койчу.
Ары кетип, бери кетип обдулсам,
Дүйнө бүркүп шар төгүлөр ыр болчу.
Сүйөм дебей, сүйбөйм дебей жөн койчу.

* * *

Жүрөгүм титиреди,
Тогуз баллга!
Сейсмолог карап көрүп,
Тогуз эмес, он бир деди!
Он бир дейби?!
Уктум да тарс жарылдым,
Урады денелерим.
Кирпичтей сынып түштү,
Буттарым, колум, белим.
Көздөрүм чарт-чурт этип,
Туш-тушка чачырады.
Көзүмүн сыныгына,
Кара жер жайнап калды.
Жайылган чачтарым да,
Бириндеп кайда калды?
Өзүмү көрбөй турам,
Көгөргөн булуттардан.
Өзүмү таппай калдым,
Карайган тумандардан.
Башымы издеп жаттым,
Бул кандай азап дедим.
Башымы тапсам эле,
Денеми табам дедим.
Сейсмолог: Он бир балл!
Өлдү – деди.
Доктурлар: Жок, жалган!
Сүйдү – дедиң.
Койчу! – деп көзүмү ачтым,
Түшүм экен!
Жүрөгүм согуп жатат,
Тирүү экен!
Кара жер аппак экен –
Кар жаап салып.
Жүрөгүм жап-жаш экен –
Сүйүп калып.
Ак карга жазып койдум:
«Ура-а, ура-а!
Жүрөгүм титиреди
Он бир баллга,
Он бир баллга!»

* * *

Жаз келгенде жылуу жааган жамгырда,
Жашыл көйнөк кийип чыктым көчөлөп.
Кулагыма ар бир дарак шыбырайт:
«Көйнөгүбүз окшош экен көрчү» — деп.

Күз келгенде муздак жааган жамгырда,
Сары көйнөк кийип чыктым көчөлөп.
Шуудурашып бардык дарак шыбырайт:
«Жүзүңдөн не али жазың өчө элек».

МЕНИН ЫРЫМ ТЕБЕЛЕНЕТ

Автобуста үзүлүп түймө-бүчүм,
Бут тепселет түрткөнгө жетпей күчүм.
Үн алгыда созолоп ошо тушта,
Менин ырым жаңыртат салон ичин.

Шоопур аке, акча деп чебеленет,
Акчасызды тумшукка уруп ийет.
Ызы-чуудан угулбай салондогу,
Менин ырым мен менен тебеленет.

БАР ЭКЕНИМ БИЛИНЕМ

Тирүүмдө көзүм барында,
Тик жазган ырым ыргалат.
Кыргызда жүрсөм, мендейди
Казагың көрбөй кыйналат.

Азапта жүрүп мен өчсөм,
Арманга бышкан ыр калат.
Кытайга кетсем, мендейди
Кыргызың таппай кыйналат.

Кыргызың колдо бир ууч дейт,
Акын көп дешет калкыңан.
Ушундай сонун акын бар,
Арасын ачып калпысаң.

Калпысаң колго илинем,
Бар экеним билинем.
Бир ууч эмес, миң ууч деп,
Кыргызды мактап сүйүнөм.

ТӨРТ САПТАР

* * *

Алаканым жайып салып асманга,
Айлап-жылдап бакыт тилеп жатыпмын.
Бүт дүйнөнү ыйлаткандай ыр жазсам,
Андан артык кереги не бакыттын!

* * *

Кандай сулуу жигиттерди ойлоном,
Карагандан карек оту тойбогон.
Биле келсең сулуулугу бир тыйын,
Бирок жаным, сенден сулуу болбогон.

* * *

Кел ырдайбыз, сүйүүлөрдү көктөгөн,
Жаныбызды тилсиз жоодой өрттөгөн.
Жай таптырбай денебизди коёрго,
Кел ырдайбыз, махабатты өчпөгөн!

* * *

Топуракка жуурулуп сөпөт болгон,
Сөөктөрүмү каргалар чокуп жатат.
Менин ордум башкалар отурушат,
Менин ырым башка кыз окуп жатат.

* * *

Жаштык ээ, не кийсем да жарашасың,
Жалт этип жалжал көздү каратасың.
Чыгарбай бекем кармап турсам дагы,
Суурулуп чыгып кетип баратасың.

* * *

Ал айтат: «Сүйүү жалган, ишенбе» деп,
«Чын сүйүү кинолордо, дастандарда».
— Эгерде менин сүйүүм жалган болсо,
Сенин да жаралганың жалган анда!

* * *

Бош жүргөндөн, бош жүргөндөн чарчадым,
Бош жүргөндүк эң оор жумуш экенин,
Эмне үчүн билбей жүрдүм, жүдөдүм,
Кечир мени, кечир Ата-Мекеним.

* * *

Чын жүрөктөн бүт турпаты берилип,
Жакшы дечи сүйүп калуу, жактыруу.
Бирок дагы мен билгенден бир мисал,
Сүйгөнүнө жетпей калган бактылуу.

* * *

Күйүп турган калемпирдей кезимде,
Көп жигиттин карегине катталгам.
Сурабачы канча жашка чыктың деп,
Паспортума эки сүрөт чапталган.

* * *

Таманым так-тук этет така менен,
Көйнөгүм көркү чыгат жака менен.
Көкүрөк көктү тилеп баратса да,
Ээрчишип баратамын бака менен.

* * *

Кийимдин түрүн тандап кийип албай,
Артынан бир шүмшүктү сүйүп калбай.
Алыста шорум катып жүргүчөктү,
Кошунанын уулуна эле тийип албай.

* * *

Токтобо жүрөк, эс албай дайым согуп тур,
Өмүргө өбөк, дартыма дабаа болуп тур.
Чарчабай чалбай, картайып калбай дүкүлдөп,
Айыкпас оору махабат менен ооруп тур.

ТАРТИБИ ЖОК ЫРЛАРЫМ

Тартиби жок ырларым,
Неге мени кыйнадың.
Түндүн көзүн кызартып,
Көз жардырып туйладың.

Түнү бою өнтөлөп,
Кээде ыйлап өпкөлөп.
Атасы жок, никесиз,
Ахаладым ыр төрөп.

Бүркүтмүн да шуулдайм,
Булбулмун да ыр ырдайм.
Чөжөлөрүм колтукка,
Корголойм да чырылдайм.

Ташта жатам, же сызда,
Бирок жүрөк жылдызда.
Тартипсиз ыр жазган кыз,
Керек болоор кыргызга.

Күнөөсү жок ырларым,
Күндөн түшкөн нурларым.
Апаңар мен, атаң Күн,
Алдейледим алты күн.

Тартиби жок ырларым,
Таңдан түшкөн нурларым.
Апаңар мен, жетең Күн,
Алпештедим жети күн.

Кереги жок ханыңдын,
Кереги жок тагыңдын.
Жүрөгүнө Кыргыздын,
Алоолонуп тагылгын.

Ырдай берем дагы эле,
Ыр төрөгөм жаңы эле.
Тамылжытып ыр чачкан,
Күнөстүү Ош таңы эле…

ӨРТТӨП ИЙЕМ БИШКЕКТИ

Сен өбүшпө аны менен,
Сактап калат ич кекти.
Өбүшкөнүң угуп калсам,
Өрттөп ийем Бишкекти.

Сен өбүшсөң башка менен,
Мен экинчи өппөймүн.
Алас кылып, бутуң баскан,
Бардык жерди өрттөймүн.

КАЛДАЙГАН СӨЛӨКӨТҮҢӨН

Үңкүрдөй болгон үйүмө,
Карааның тоодой көрүнгөн.
Кагылып эле кетсемби,
Калдайган сөлөкөтүңөн.

Аюудай болгон эрими,
Ай менен күнгө теңедим.
Атылган ачуу муштумун,
Айлакер менен жеңемин.

Сен жаткан үйдө мен жатпайм,
Каякта жүрбө аман бол.
Катынга келип бир тийет,
Качан да болсо жаман кол.

Бөлүшүү

Макала Акын Бурулкан Карагулованын «Көздөгү жалын» аттуу Поэзия кечеси болот бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Кыргызстанда жылына жүзгө жакын актер атайын адистикке ээ болот. Бирок алардын ичинен он чактысы гана өз кесиби боюнча жумушка орношо алат.

Калган жаш актерлор жан сактоонун айынан башка пайдалуу иштерге кетип жатышат. Жумушка орношкондордун айлык акысы деле чеке жылытпайт. Андыктан учурда жыйырма жылдап бул кесипти аркалап келаткан таанымал актерлор да өз кесиптерин алмаштыра баштады.

“Мезгил жана Алыкул» тасмасында башкы ролду ойноп, көрүүчүлөргө Алыкул Осмонов катары таанылган театр жана кино актери Чыңгыз Мамаев учурда өз кесибин алмаштырууну ойлоп жүрөт. Жыйырма жылдан бери “Учур” мамлекеттик жаштар театрында иштеп келаткан актер ушул күндөрү өзүнүн чыгармачылык келечеги туман экенине көзү жетип, шаабайы сууп турган кез:

— Азыр жаш актерлор жумушка 2-категория менен киришет. Бул категориядагы актерго колуна тийген айлыгы 3800 сом. Бул акча менен алар кантип жашайт? Ижарасына төлөйбү? Тамак-ашына төлөйбү? Баягы эле байкуш ата-энелердин моюнуна отурганга туура келет. Иштеп жүрөм дегени менен кант, чай, май, туз айылдагы ата-энелерден келет. Бул кесипти таштап коёюн десе ушул адистикти көксөп беш жыл окуп алышкан.

Ушундай акыбалдан улам жаш актерлордун дээрлик көбү жумушун таштап кетүүгө мажбур болот:

— Мындай абалда беш-алты ай иштегенден кийин акылдуулары Орусияга иш издеп кетет, же башка жумуштарга которулат. Биздин колубузга 5300 сом айлык тиет. Эсептеп көрсөм бул акча театрга барып келген жол киреме, түштөнгөнүмө, баскан-турганыма эле кетет экен. Үйгө эч нерсе алып келбейт экенмин. Келечегим бүдөмүк болуп турат,- дейт Чыңгыз Мамаев.

Үч баласы менен ижарада жашаган актер үй-бүлөсүн багуу үчүн тойлорго алып баруучу да болуп көрдү. Бирок жылдан-жылга тамадалар көбөйүп кеткендиктен азыр аны тойго чакыргандар жокко эсе. Эми актер мындан ары кантип жашаарын, үй-бүлөсүн кантип багаарын билбей турат. Соода-сатыкка же курулуш иштерине барууну ойлоп, бирок ал иштер колунан келерине ишенбейт.

Кыргыз театрында мындай кырдаалга туш болгон актер жалгыз гана Чыңгыз Мамаев эмес. Ал менен чогуу Москвадагы Щепкин атындагы театралдык окуу жайын бүтүп келген, түрктөрдүн “Даңазалуу доор” сериалында Султан Сулаймандын үнүн коштогон, “Учур” театрынын таанымал актеру Жолдошбек Жанжигит уулу да өз кесибин алмаштырууга мажбур болду:

— Театрдын абалын көрүп жатабыз. Андыктан “башка оокат кылалы, бул кесип менен үй-бүлөнү бага албайт экенбиз” деп мен быйыл Москвадагы Мамлекеттик башкаруу академиясына тапшыргам. Ал жерде парламент жана парламенттер аралык факультетинен билим ала баштадым. Дагы эки жыл окуйм. Ал жакты бүтүп келген соң башка кесипке кетүүгө туура келет. Анткени балдар чоңоё баштады. Беш миң сом айлык менен балдарды окутуш кыйын го.

Жолдошбек жаш курагы отуздан өтсө да актерлук кесипти аркалайм деп ата-энесинин, тууган-уруктарынын колун карап келгенин, эми деле аталган окуу жайды жакындарынын жардамы менен бүтүп алууну пландап турганын жашырбайт.

Кыргыз Республикасынын Эмгек сиңирген артисти, учурда көптөгөн шакирттерди тарбиялап жаткан Калича Сейдалиева жыйырма жылдап театрда иштеген актерлор мындан ары кантип жашай турганын аныктай албай бозоруп отурган маалда окуу жайды жаңы бүтүп жаткан жаш актёрлор андан да кыйын абалда экенин белгиледи:

— Мен өзүм билим берип жаткан балдарга ичим ачышат. Чоң-чоң театрларда иштей турган студенттерим бар. Эртеңки күнү дагы бир Жумадылов, Күйүкова, Кыдыкеева чыгыш керек да. Мен азыр жаштардын арасында таланттуу жаштар жок деп айта албайм. Мыкты, таланттуу студенттерибиз бар. Заманга жараша балдарыбыз алдыга кетип жатат. Жумадылов боло турган балдар бар. Бирок биз аларга сөзсүз шарт түзүп беришибиз керек.

Режиссер Бейшенбек Мамбетакуновдун айтуусунда, Совет мамлекети мезгилинде Кыргызстанда актёрлор даярдалчу эмес. Адистерден түзүлгөн атайын комиссия төрт-беш жылда жыйырмадай баланы тандап алып, Москвага же Ташкенттеги театралдык окуу жайларга жөнөтүп турган:

— Чынын айтканда алардын мектеби аябай күчтүү болгон. Советбек Жумадылов, Шалтаев, Сейдакматова, Ажибекова сыяктуу бүгүнкү күнгө чейин аты чыгып келаткан актёрлорубуздун көбү ошол Москвадан, Ташкенттен бүтүшкөн. Эгемендик алгандан бери Кыргызстанда актерлор даярдала баштады. Учурда Бүбүсара Бейшеналиева атындагы институтта жана «Манас» университетинде, драма театрлардын алдындагы студияларда актёрлор даярдалып жатат. Эгерде салыштыра турган болсок, биз даярдаган адистерден мурда Москвадан бүтүп келгендей көрүнүктүү актёрлор чыкпай жатканы ойлондурат.

Мамбетакуновдун пикиринде, буга мыкты драмалар аз жазылып, спектаклдер байма-бай коюлбай калганы, театрлар өз көрүүчүлөрүн жоготуп койгону, дегеле мамлекет тарабынан драма искусствосуна көңүлкош мамиле жасалып жатканы да себепчи.

Учурда Кыргызстанда 23 драма театр бар. Бирок алардын жарымы гана иштеп жатат.

Зайырбек Ажыматов, “Азаттык”, 10.02.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала Аргасыздан театрды таштаган актерлор бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Кыргыздын аңыз кебин аздектеп, рухун байыткан залкар педагог, этнограф, «Адеп сабагынын» автору, «Кутбилимдин» санаалашы Сабыр Иптаровдун элесине эссе.

* * *

Сабыр байке билим берүү жана илим министрлигине келе калганда андагы «Кутбилим» газетасынын редакциясына баш бакмайын кетчү эмес. «Маке, кандайсың, гезитиңдин жаңы санын ала кетейин дедим», — деп келген Сабыр байке мени менен убактысы боло калганда кенен бир саат маслеттешер эле. Башкы редакторубуз Кубат Чекиров менен да жолугуп, билим, тарбия багытындагы маселелерди кеңири талкуулап, көпкө отуруп калчу. Убактысы жокто деле жумуштагы журналисттер менен бир аз баарлашканга убакыт тапчу. Кептин баары эмне жөнүндө сүйлөшкөндө жана анын деңгээл, чен-өлчөмүндө болгондуктан, Сабыр байкеге баары ар кандай суроолорду берип, жооп алгысы келчү. Журналисттер кээде Сабыр агайдын оюна макул болбой талашып, тартышканы менен акырында анын терең ойго ширелген жообунан кийин «Ий, ошондой да болушу туура» деп байкенин пикирине муюп, диалогго барып, ынанып калышчу. Сабыр байке мугалимдердин да досу, кеңешчиси болчу. Кыргыз билим берүү академиясында этнография бөлүмүн ачып, негиздеди. Ал «Адеп сабагынын» атасы болчу. Сабыр Иптаровдун мамлекеттик туунун, Бишкек шаарынын гербинин авторлошу болушу эле көп нерсени айтып турат.

* * *

Сабыр байке бир гана бизде эмес, коомчулуктагы «мен кыйынмын» деп жүргөн айрым алдыңкы атуулдардын, окумуштуулардын ой-жоруларына, суроолоруна жооп тапчу. «Ал андай болбойт, баатыр, аны мындай кененирээк, тереңирээк ойлонсок, башкача чечмеленет» деп баштачу. Чынында Сабыр байке баардык суроолорго жооп берер эле. Ал көптү билчү. Жөн гана окумалдыгынан эмес, табиятынан зирек, ойчул жаралгандыктан, ар бир окуган, деген маселелерди тереңдеткенге, түпкү маанисин ачып бергенге өтө жөндөмдүү аалым болчу. Эми калем кармап, илим жазгандын баары эле өзүн окумуштуу сезген менен зилинде көпчүлүгү окумуштуу деле эместир. Айрымдар кара курсактын айынан, коомдук орду үчүн илимпоз болуп какайып жүргөн менен Сабырчалык бийиктикке жете албай бушайман болушаттыр. Балким, ал жөнүндө ойлонуп да коюшпастыр. Бирок Сабыр байке ошол окумуштуумун деп жүргөндөр жасабаган иштерди жасап, кыргыз рухун бийиктеткиси келчү. Өмүрү кыска экен, көз ачып жумганча шашкан кишидей кете берди. Балким, мындай адамдар тигил дүйнөгө да керектелип жатса керек…

* * *

Сабыр байке мага жөнөкөй да, татаал да адам болчу. Мугалимдерге улуу агай эле. Биз аны байке деп жакын сезип, кепке тартканды жакшы көрчүбүз. Байке десек ал бизге сөөм карыш жакын сезиле түшчү. Ал мага тууган да, дос да эмес болчу. Бирок аны өз агабыздай жакшы көрөр элек. Сабыр байке менен кези келгенде сүйлөшө калганда көп учурда мен ойлонуп жүргөн маселелердин тегерегинде сөздү алып жүрүп олтурчумун. Анын айткандары көп учурда менин ойлогонумдай чыгып калса ичимен кубанып, туура эле ойлонуп жүрүптүрмүн деп калаар элем. Туура эмес чыкса, билип, оңдоп алганыма кубанчумун.

Мугалимдер бир нерсени сураса эки-үч саат алар менен баарлаша берип, барар жерин унутуп калчу. Ал мугалимдерди аябай жакшы көрөр эле. «Адеп сабагын» мектепке киргизерде молдолорду жеңип чыкты. Балким, башкалар жеңилип калат беле, ким билет.

* * *

«Кутбилимге» билим берүү тармагын катуу сындаган макала даярдап жатам деп калчу. Ага жетишпей калды көрүнөт. Бийликке барбайсызбы, тигил жакта бүт тааныштарыңыз олтурат деп тамаша-чынында айтып калсам, «Маке, ишти бул жактан деле кылса болот. Мугалимдердин билимин, дараметин көтөрсөк эле өйдөлөп өсөбүз. Алар өссө биздин өскөнүбүз ошо да» деп күлүп койчу. Бир аз жыл Сабыр байке Республикалык мугалимдердин билимин өркүндөтүү борборун жетектеп да калды.

Бийликке Сабыр байке умтулган жок. Ал бул турмушта өзүн тапкан, ордун билген адам болчу. Ошондуктан тиякка, биякка жөн эле секире бергенди жаман көрчү. Көрсө турмушта адам өзүнүн ордун тапса, бакыт ошол жерде экендигин анча сезе бербейт окшойбуз.

* * *

Ошол Сабыр байке дүйнөдөн өтөргө эки-үч күн калганда министрликтин ашканасынан жолуктум. Жалгыз отуруп тамактанып жаткан экен. Жанына барып, учурашып, чогуу тамактанып калдык. Эмнегедир ошондо Сабыр байке үңкүйгөнсүп, маанайы чөгүнкүдөй сезилди. Бир жакка шашып жатса керек, тез эле тамактанып, «Маке, мен бара берейин. Башка күнү сүйлөшөрбүз» деди.

Мен ошондо кыргыздын бийик наркты, салтты анчалык эч ким ачып бере албастай болгон улуу инсан менен акыркы ирээт көрүшүп жатканымды сезбептирмин, атаганат. «Макул» дедим эртең эле жолугушчудай. Бирок Манастын Бакайындай болгон кыргыздын бирден бир акыл кошчусу, кыргыздын желбиреген туусунун автору, табылгыс этнограф, таамай сынчы, чыныгы окумуштуу, мекен, кыргыз дегенде жанын берген, кыргыз тургай кылымдын тамырын кармап, дүйнө элдеринин маани-шаанисин алаканга салгандай калчап айта алган, «Манасты» туу туткан, улуу журтту андан да улуу кылган залкар адам менен акыркы ирет коштошуп жатканымды билбептирмин.

* * *

Мага Сабыр байкенин бул дүйнөдөн эрте кетиши кыргыздын бир жерин эңшерип алгандай, бир өңүтүн жулуп кеткендей элес калтырды. Себеби Сабыр байкедей кыргыздын канын, жанын билген адамдар бизде аябай көп эмес. Бармак менен санагыдай эле. Ошон үчүн мага оор тийди. Мага эле эмес, аны көрүп-билип, сүйлөшүп, жасаган эмгегин баалаган чөйрө, дегинкиси, Сабырды тааныган кыргыз баласынын баарына оор тийди деп ойлойм. Сабыр байкедей баамчыл, акылгөй педагог кыргыз жеринде көбөйө берсе экен, анын эккен үрөнү жайылып өсө берсе экен деп тилейм. Албетте, кыргыздын руху бийик. Сабыр агайдай аалымдар аз дебейин, жаштардан анын шакирттери өсүп келе жатат. Түбү түптүү кыргыздан Сабыр агайдай улуу инсандар көп чыгаарына бөркүмдөй ишене берем. Бирок, аттиң, Сабыр байке кайталангыс адам эле. Биз ар бир ушундай кайталангыс инсандардын тирүүсүндө баркын билип, тирүүсүндө баалаганды үйрөнүп келе жаткандайбыз. Сабыр байке антип бааланганча өтүп кетти. Кеткенден кийин даңктай бергендин бу дүйнөдөн өткөн кишиге зарылдыгы канчалык экенин билбейм, бирок кийинки урпактар үчүн тарбиялык мааниси зордур. Көзү барда ушул сөздөрдү угуп эле жүргөндүр, балким ал өзүн ушунча мыктымын деп ойлобогондур. Бирок аны эл ушундай адам деп баалай баштаганда колдон шум ажал жулуп кетти. Эми кеч…

* * *

Анын айткан-дегендерин, жазгандарын, эмгектерин чогултуп, элге тартуулоо парз. Ал көп нерсеге жетишпей да калды. Кайран кишинин ичинде бир чоң кыргыз деген улуу аалам өлүп кетти. Армандын түбү ушунда жатат. Ал айтчу, жазчу нерселерин эртең деп жүрүп, убакыт таппай жаза албай да калгандыр. Ал салыштырып айтканда тирүү басып жүргөн энциклопедия, тирүү жүргөн Сагынбайдай, Саякбайдай элес калтырчу. Кеп Сабыр байкенин кеткенинде эмес, ким өлбөптүр, кеп анын айтпай, жазбай, тиги дүйнөгө ала кеткен билиминде, рухунда, чексиз мейкиндикке сыйбаган ойлорунда, улуулугунда, көчмөн духка сиңирилген кыргыз наркы, салты деген бир океанынын чоң тамчысын ала кеткенинде.

Кандай болгон күндө да, Сабыр байке артына материалдык эмес делген, азыр көр дүнүйө менен алектенген адамга баасы анча арзыбаган, жалпы кыргыз үчүн насилинде зор, өлчөөсүз делген улуу, рухий байлык калтырып кетти. Анын «Адеп сабагы» буга далил боло алат. Ал кыргыздын нарк-насилин чечмелегендей эми ким чечмелээр болду экен…

* * *

Бир жолу Сабыр байкеге жогорку билимдин азыркы заманга анчалык деле зарылдыгы жоктугун, ага караганда кесиптик билимге рыноктун талабы өсүп жаткандыгын айтып, кыргыз «папке кармап, чоң болгусу келет, андай заман өтүп кетти. Аны билбей эле ата-энелер балдарын «чоң» окууга окуткусу келе берет. ЖОЖду бүткөн соң жумуш таппай кыйналышууда» деп эмоцияга алдыра сүйлөндүм. Мени угуп олтуруп, сен өзүң жогорку билимдүү болуп алганың үчүн ушунун баарына акылың жетип сайрап жатасың да, орто билимиң болсо булар жөнүндө ойлонмок да эмессиң, туурабы? — деп койду. Мен оюмдун бир жактуу чыгып калганын алдыртан сездим да, Сабыр байке менен андан ары талашкым келбей, башка маселеге өтүп кеткенимди азыр эстеп олтурам.

* * *

Бир күнү Сабыр байке кадимкисиндей кабинетиме кирип келди. Ана-мына дегиче кептен кеп чыкты. Кошуна кабинеттерден Сабыр байкенин үнүн угуп Жолдош, Алимжандар келип калды. Кеп төркүнү «Манаска» жетип, анын тегерегинде эпос сымал чалагайым варианттар чыгып жатканы чоң талкууга айланды. Сабыр байке угуп олтуруп, өз оюн минтип ортого сала кетти.

— Ай балдар, талаада аңызды билесиңерби. Аңыз калды. Эгин чабылып кетти. Эми ушул жерде мурда эгин өскөн көөлгүп, шамалга ыргалып, аны дыйкандар чаап алып, нан жасап жеп, жыргап токчулуктун ырын ырдап олтурушат деп айтсаң ишенишет. Себеби бул жерде аңызы калыптыр го. Аңыз жатат саргайып өткөндүн тамыры болуп. Эгин болгону анык. Эми ошол аңызды өрттөп, казып, чаңын асманга сапырып, каман жай кылып омкоруп туруп, башкаларга ушул жерде бир кезде эгин айдалган, анда аңыз талаа бар болчу десең ким ишенет. Эч ким. Себеби аңыз жок. Эл деле ошондой. Элдин аңыз кеби «Манас». «Манасты» жоготсоң ошол аңызыңды, түбүңдү жоготосуң. Түбүңдү, тамырыңды жоготкондон кийин «бизде Манас болгон» деп айтканың бекер кепке айланат. Аны аныкташың кыйын болот. Кеп ошол аңызда. Жанагы «эпосчулар» кыргыздын ошол аңыз кебин жок кылып, анан кыргыз деген элди көөнөртүп сүрүп салганы турганын байкадыңарбы. Ошондуктан кыргыздын улуу, ыйык делген «Манасын», кыргыздын аңыз кебин, океандай аңызын талкалайм дегендер ушулар. Буга биз каршы туруп, элдигибизди, «Манасыбызды» сактап калышыбыз керек», — деди Сабыр байке күйүп-жанып. Сөзмө-сөз келтире албасам да байке ушундай мааниде сүйлөдү. Сабыр байкенин кебинен кийин мен да, кесиптештерим да тириле түштүк. Сөз эмес бекен.

* * *

Сабыр Иптаров да кыргыздын ошол аңыз кебин жоготпой аздектеди. Аны ар тарабынан ачып бергиси келди. Кыргыздын аңызын байытты. Ал аңыздан кыргыздын руху, билими байыды.

Кыргыздын аңызын өз жүрөгүндөй, көздүн карегиндей сактаган улуу инсандардын катарында Сабыр байке да бар эле.

Эми Сабыр байкенин аңызын да жоготпой, сактап, элге жеткирсек, кыргыздын бир өңүтү эңшерилмек тургай оожалат, өсөт, өнүгөт. Мекенчилдик ушундан башталат. Тарбия, билимдин очогу да ушул аңыз кепте жатат.

Ылайым кыргызга Теңири Сабыр Иптаровдой руху бай, аңызы түптүү, инсандык касиети күчтүү уул-кыздарды көп бере берсин.

Майрамбек Токторов, “Кутбилим”, 20.01.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала Кыргыздын аңызын аздектеген аалым бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

Төкмөлүк өнөр, комуз, домбрасын ойноткон акындардын айтыштары соңку жылдары кыргыз, казактын кызыгып көргөн башкы шоуларынын бирине айланды. Эки элдин эркиндикти сүйгөн уникалдуу өнөрүнүн оош-кыйыш жактары тууралуу экономист жана публицист Сапар Орозбаков ой бөлүшөт.

Эски заманды элестеткен жаштар

Акыркы беш-он жылда айтыш өнөрү жаңы деңгээлге өсүп чыкты. Айрым акындар айтышып жатканда көзгө Жеңижок, Арстанбек, Токтогулдун заманындагы айтыштын гүлдөп турган учуру кадимкидей тартылат, алар да ушулардай айтышса керек деп. Демократия бизге эмне берди дешет. Бул демократиянын жемиши эмей эмне? Эркиндик болбосо көрөт элем, азыркыдай акындардын каалаганын айтып кызык айтыш курганын, элдин айтыш көрөбүз деп залга толо жыйылганын. Айтыш өнөрү акырындап жок болот болчу да, илгерки диназаврлар жок болуп кеткендей.

Мен Токтосун менен Эстебестин айтыштарын угуп калдым. 70-жылдары болсо керек, бир жолу филармонияга барсам экөө айтышып жатыптыр. Эстебес «ооз комуз кага албайм, он үчүнчү кыз болуп, Москвага бара албайм» дейт, Токтосундун 12 кызга кошулуп темир комуз какканына тийиштик кылып. Токтосун да жөн турмак беле, татыктуу жообун берди, «алжайган сенин оозуңа, аттын такасы болбосо, ооз комуз чак келбейт» деп. Элдин баары кыраан каткы. Бирок жоро-жолдошторум жүр дегенинен эки күндөн кийин кайра барсам, ал экөө ошону эле үтүр-чекитине чейин кайталашты. Эл күлүп жатты, а мен күлө албай койдум. Ошондон кийин мен филармониядагы айтыштарга күлгөнүм жок.

Акындардын эркин ырдашына тыюу салынса, чыныгы атаандаштык болбосо, алар канчалык таланттуу болбосун өзүнүн жаратылыштан берилген нукура сапаттарын жоготкон капастагы жаныбарга окшоп кашаң мүнөз болуп калат экен, каалагандай ырдай албай. Казактар биринчи болуп айтыш өнөрүн жандандырышпады беле. Бул ошол казактар менен 90-жылдары биздикилер айтыша баштаганда даана байкалды.

Биздикилер сөздү ыгы менен эптей албай, ой айтайын десе уйкашын таба албай, уйкашты кууп ырдаса оюн жоготуп жиберип, а түгүл кээде орой айтып алып жатса, казактардын акындары уйкашын да келтирип, оюн да айтып, айтканда да элестүү жана таамай айтылган саптар менен айтып жатышты. Биздин эл артисти, эмгек сиңирген ишмер деген наамдары бар аттуу-баштуу кишилерибизди казактын бешиктен бели чыга элек балдары жана кыздары күрөштүн тили менен айтканда жамбашка салып чаап алып атышты.

Мындан 20-25 жыл мурун Элмирбек менен Жеңишбек чыкканда, булар деле Амантай менен Абдылда сыяктуу Замирбек Усенбаевдин ордун басат го деген ойго келчүмүн. Анда алар айтыш өнөрүнө жаңыдан аралашып азыркыдай күч-кубатка толо элек кездери. Анын үстүндө Жеңишбек алгач комузу жок ырдачу эмес беле, Жолочу Рыспаев ыр окуп жаткандай. Аларга Аалы менен Азамат кошулганда үмүттүн оту тутанды. Болот, Баян, Кубат, Жылдызбек, Тураттын келиши менен айтыштын кайра тирилгенине ишене баштадым.

Мен айтышты теледен көрөм, андан көрө албай калсам интернеттен көчүрүп алып көрөм. Өткөн жылдын жазында жаш акындардын кароо-сынагы болду деген кабарды угуп, теледен көрсөтүшөбү деп теледен күтсөм, же мен билбей калып өткөрүп жибердимби же беришкен жокпу, айтор, көрө алганым жок. Интернетте бар экен. Угуп көрсөм, мен мурда билбеген ысымдар көп экен, бирок айтышкандары аябай жакты. Өздөрү жамактоону жаңыдан үйрөнүп жүргөн балдар болсо, кантип эле ушундай деңгээлде ырдай алышсын, булар жазып алып ырдаганбы деп шек санап да жүрдүм.

Кийин «Кыргыз ТВ» каналы 8-мартка жана Ашыралы Айталиевдин туулган күнүнө карата уюштурулган айтыш деп дагы бир айтыш берди. Дээрлик ошол эле балдар. Чүчү кулак кармашып айтыша турган жуптарын аныкташып жатышат. Жуптар ошол жерде аныкталып жатса жаттап алган айтыш эмес да. Айтыш болсо өзүнчө эле керемет. Мен Женишбек, Элмирбек, Аалы, Азамат, андан кийинкилердин айтыштарын көп көргөн адаммын. Булардын айтышы алардыкынан кем калбайт. Курчтугу жагынан а түгүл өтүп да кетет.

Мага өзгөчө Турат Жумаев менен кытайлык кыргыз Мамбеттокто Мамбеторозонун айтышы жакты. Экөө эркек менен аялдын мамилеси жөнүндө айтышты. Турат адегенде эле аялдарды жерге сууга тийгизбей мактап кирди эле, Мамбеттокто мен да мактасам, Тураттын көлөкөсүндө каламбы деп ойлодубу же кытайлык кыргыздар чынында эле аялзатын эркектен төмөн көргөн калк болобу, айтор, тескерисинче, аялдардын «кемчилик» жактарын айтып, Туратты «сенин аялдарды мактаганыңда бир мандем бар, аялың ажыдар болуп башыңа чыгып алган го» деп чабуулга өттү:

Эмнеге мынча мактайсың
Жеңемдин чыкпай кашынан.
Анчалык байке кор болбой
Кармабайт белең башынан.
Кабыргасы дейт эркектин
Ал жагы унут калабы
Эзелтен келген бул сөздү
Эсине элдин салалы
Аялдар эмнеге кеч карыйт десе
Күндө акча деп турган
Күндө мээни жеп турган
Аялдын жок аялы
Байкем аялдар бизди бакты дейт
Аялдар бизди тапты дейт
Какен акын айткандай
Күйөөсү жардам бербесе
Күлгө оонап төрөп алабы.

Турат да, кийинки учурда бир топ өскөнү байкалат, катыгын берди:

Жарыңды жылан деп жатса
Турасың кантип нымшыбай
Билмексен болуп отуруп
Бул бир балээни кылчудай.
Териксем мунун сөзүнө
Тез эле ажыраштырып тынчудай.

Айтыш ушундай саптарга жык толгон сонун айтыш болуптур. Анын баарын бул чакан макалада айтып берүүгө мүмкүн эмес. Мен үчүн бул жерде дагы бир жаңылык айтышка кытайлык кыргыздардын катышканы болду. Төрт-бешөөсү жүрөт. Биздин акындардан кем калышпайт экен. Алардын ичинен мага ушу Мамбеттокто абдан жакты. Уйкаштыгы да ордунда. Илгеркидей айткандай капилеттен сөз тапчу неме көрүнөт. Талантын дагы өстүрүп отурса алыска барчудай.

Айтыш — теңдешсиз шоу

Мен өзүм кесибим боюнча экономистмин. Менин айтышка кызыгып калган себебим мындай. Менин бир байкем бар эле. Мектепте окуп жүргөндө өздүк көркөм чыгармачылык кружогуна катышып, өзү теңдүү бир бала менен айтыша коюп да жүрчү экен. Кийин Ысмайылдын обонуна салып отуруштарда жамактай койчу. Мен ошол кишинин таасири менен айтышка кызыгып кеткем. Ал кезде Жеңижок, Арстанбек жөнүндө таптакыр айтылчу эмес. Мен алар тууралуу биринчи жолу ошол байкемден уккам.

Мен Осмонкул, Калык, Алымкул, Ысмайылдарды көрбөй калдым. Айтыштарын китептен окудум. Токтонаалы Талканбаев биздин айылга күйөө болчу. Той, аштарга келип калчу. Анын ырдаганын бир жолу уккан жайым бар. Бирок мектепке бара элек кичине бала болгонумдан сөздөрү, обону эсимде калбаптыр. Токтосун менен Эстебес жөнүндө жогоруда айттым. Ашыралы, Тууганбай, Замирбектин төгүп ырдаганын көп эле уктум, бирок алардын бири-бири менен айтышканын билбейт экем. 90-жылдардын башында казактар келип, алар менен Ашыралы, Тууганбайдын айтышканы эсимде.

Айтыштын потенциалын казактар биринчи болуп туюп, аны жандандырышты. Айрым жерлерин түшүнбөй калсак да, 90-жылдары биз теледен казактардын айтышын көрөр элек. Кыргыздын көптөгөн жаштары казак айтышынын таасиринен улам бул өнөргө кызыгып, казак акындарынан үлгү алышты. Анын таасири канчалык күчтүү болгонун мындан билсе болот, кыргыздардын жаштары казак обондору менен ырдай башташты. Андайлар азыр деле бар.

Айтышта баары бар. Анда сөздү муун-муунга салып, аягын уйкаштырып айткан кооз поэзия бар. Болгондо да жазма акындар, мисалы, 10 күн ойлонуп таба албаган элестүү айтылган кооз саптарды төкмө акындар кудай оозуна салып берип жаткан сыяктуу ошол секундда айтып салган учурлар көп эле кездешет.

Музыка бар. Ыр түрдүү обондорго салынып, музыкалык аспап менен коштолот. Айтыш кадимки обондуу ырларга окшош. Поэзия өзү эле уккулуктуу болот эмеспи. Обонго салганда ого бетер уккулуктуу болуп чыгат. Жай учурларда төкмөлөр обон менен айтылган дастандарды жана ырларды да кемелине келтирип ырдашкан. Обон чыгарып ырдагандары да болгон. Азыркылардан Элмирбек Иманалиевдин бир нече жакшы ырлары бар.

Айтышта философиялык ой болот. Акындар адатта өз доорунун акылман, ойчул адамдары болушат. Эл көрө албаган нерсени көрүп-билип турган көрөгөч, даанышман келишет. Айрым акындар эл башкаруучуларынын жакын кеңешчиси да болгонун тарыхтан билебиз. Алар мындай жөн учурда философиялык ой жүгүртүүгө сугарылган санат-насыят ырларын ырдашкан. Азыркы төкмөлөрдүн ичинен Женишбектин гана интернет жөнүндө термесин уктум. Бирок жалпы жонунан азыркы акындар ушул жагынан аксайт – ал жөнүндө мен төмөндө кененирээк сөз кылам.

Чечендик өнөр да бар. Айтыш бул чукугандай табылган сөздөр, шапалак менен тарс чапкандай таамай айтылган тамаша, эстен кетпей тургандай элестүү салыштыруулар. Тиги акын тигиндей десе, бул акын мындай деп оозун жапкан деген сөздөрдү көп эле уктук. Төкмө акындар кара сөзгө да чебер келип, сөздү куюлуштуруп айткан чечен жана сөзмөр келишет. Эстебести мен, мисалы, ырына караганда ошол илгерилердин окуяларын айткан сөздөрүн сүйүп укчумун.

Айтышта импровизация, биздин тил менен айтканда, дароо айтылган төкмөлүк бар. Ыр заматта жаралат. Үйдөн жазып алып, жаттап алып айтышуу мүмкүн эмес. Анткени айтышып жаткан адамың күтүлбөгөн теманы козгоп, ойдо жок суроо бериши мүмкүн. Эгерде сен буга дароо татыктуу жооп бере албасаң, айтыша албайсың — ал сенин жеңилгениң.

Биз батышты туурай турган жерде туурабай, туурабай турган жерде туурайбыз. Азыр кыргыздын кээ бир ырчылары батыштын реп деген нерсесин жайылтууга аракет кылып жатышат. Реп биздин төкмөлүктүн эле бир түрү. Ал деле дароо ыр жаратуу. Бирок аны биздин төкмөлөрдүн ыры менен салыштырууга болбойт. Ал анын примитивдүү түрү. Бизде төкмөлүктүн сонун үлгүлөрү турса, аны ким укмак эле. Репти кыргыздар жерип, ал бизге сиңип кетпей жатканы ошондон.

Акырында, айтыш бул таймаш. Айтыш эки адамдын дароо ыр жаратуу боюнча таймашы. Эки акындын поэзиясынын, обонунун, ой жүгүртүүсүнүн, чечендигинин, төкмөлүгүнүн таймашы. Кадимки спорттогудай эле таймаш. Кимиси жакшы өнөр көрсөтө алса, ошонусу жеңип кетет. Айтыш ошонусу менен кызык. Ал бул жагынан батыштын эли сүйүп көргөн футбол оюнуна окшошуп кетет. Ошондой эле көрүүчүлөрдүн маал малы менен тарс жарылуусу. Ошондой эле жакшы көргөн акынына күйүп, анын ырларын артынан кууп уккан күйөрмандар.

Төкмө акындар кыргыз тилин сактап келишкен

Менимче, биз айтыштын потенциалын дагы эле толук сезбей жатабыз. Айтыш бул тамаша куруу өнөрүнүн бир дагы түрүн алдына салбаган теңдешсиз шоу. Кыргыз менен казак баласы үчүн мындан өткөн тамаша болгон эмес, болбойт дагы. Тилекке каршы биздин телеканалдар айтыштын бирин берсе, экинчисин бербейт. Берсе да кесип, үзүп-жулмалап берет. Кыргызстанда маданият каналы деп өзүнчө телеканал да түзүштү. Анын кызматкерлери жалкоо болобу, же маданиятты жакшы түшүнөшпөйбү, билбейм, эки-үч жылы илгери өткөрүлгөн бир-эки айтышты улам кайталап эптеп эфирди толтуруп келе жатышат.

Менин оюмча, айтыштын жакшы үлгүлөрүн футбол сыяктуу эле түз эфирде бериш керек. Ансыз деле Европа футбол клубдарынын оюндарын биринчи каналы деле, спорт каналы деле күнүгө берип жатышат го. Футболго убакыт табылат да, айтышка келгенде табылбай калабы. Бир-эки жолу ЭЛТР түз эфирде берди эле. Кантсе да каналдын ошо кездеги жетекчиси Шайырбек Абдрахманов ак-караны ажырата алган, айтыштын баркын билген киши эмеспи. Ал кетери менен токтоп калды.

Айтышты ар түрдүү формада уюштурса болот. Конкурс түрүндө филармонияда гана өткөрүлсүн деген мыйзам жок да. 20-30 мүнөт дебей убакытты көбүрөөк берип, айтышчу акындарды угармандардын өздөрүнө тандатып дем алыш, майрам күндөрүндө аянттарда, теленин студияларында түз эфир кылып айтыш өткөзсө болот. 30-жылдары Осмонкулдун Бакуга барып келгенден кийинки Калык менен айтышы эшикте эле өткөрүлүп, үн күчөткүчтүн жардамы менен уктурулган экен. Мен ал тууралуу бир нече адамдын эскермесин окудум. Эсте кала турган окуя болгону көрүнүп турат.

Айтышты адамдар көп жүргөн жерде өткөрүү кыргыз тилин пропагандалоого да жардам берет. Чагылган чарт деп өткөндөй тарс жарылып жаткан угуучуларды көрүп, өтүп бараткан кандай адам болбосун эмне болуп жатат деп кайрылат, эмне сөз болуп жатканын түшүнүүгө аракет кылат. Ушунча адамдын сүйүүсүнө арзыган айтышты түшүнүш үчүн тил үйрөнгөндөрү да болот. Негизи эле кыргыз тилин ушул төкмө акындар өнүктүрүп, сактап келген да. Алардын ар бир ыры калгандар үчүн тил боюнча сабак эмеспи.

Жакшылап уюштурса, акындарга акча да болот эле. Мага ишенип койгула, манасчылар бекер «Манас» айтып берем десе да эл барбайт, ал эми айтыш үчүн акчасын аябайт. Илгерки акындар үй-бүлөсүн өзүнүн өнөрү менен баккан. Бакканда да башкалардан кем баккан эмес. Ошон үчүн акындык өнөрдү аркалаган адамдар кыргызда көп болгон. Айрым жерде, Калык Акиев айткандай, түтүн сайын ырчы чыккан.

Айтыш кыргыз менен казакта гана жакшы өнүккөн. Башка элден башкырларда да айтыш болгон деп айтылат. Бирок бул эки элдегидей деңгээлге жетпесе керек. Менин ойлондурган дагы бир нерсе муну кантип башка элдерге жеткирсе болот деген суроо. Өзгөчө уникалдуу нерсенин баркын билген англис тилинде сүйлөгөн элдерге көрсөтө алсак абдан жакшы болор эле. Синхрондук котормо кылыппы, же айтышты өткөрүп алып көркөм которуп, анан аны комментарий жасаппы, интернетке салып, кыргыз тилин билбеген адамдарга айтыштын кызык өнөр экенин көрсөтсө болот болуш керек.

Сапар Орозбаков, экономист, публицист,
“Азаттык”, 02.02.2017-ж.

Бөлүшүү

Макала Сөз өнөрүнүн төрөсү төкмөлүк бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.

* * *

Жүрөк күткөн кайгылуу ыр угулбайт,
Бульвар гана созот эски кайрыгын.
Айтчы акын дагы кандай бугуң бар,
Эмне келдиң бул жерлерге кайрылып.

Эмне анча оорлойт сенин кадамың,
Кышында кар койгон сымал калың жаап.
Барбы сенин күтүп жүргөн адамың,
Сооротучу, таптай турчу далыңдан.

Билесиң сен биздин дагы ак таңдар,
Биздин жаштык артта калат жалындап.
Мына кечээ төгүп жаткан аппак кар…
Бүгүн жамгыр … Эртең кулайт жалбырак…

Эртең биз да, айла жоктон жылмайып,
Эртең биз да, көзду сүзүп акырын,
Жол тартабыз… Жетип кезек жыл айы,
алыстарга кимдир бирөө чакырып

Горизонтко караанындай ак куштун,
Эзилээрбиз, учуп барып кыйлага.
………………………………………………………..
А сен алдайм деп мезгилди, байкушум,
Алдап жүрбө жүрөгүңдү туйлаган.
2016-2017

* * *

Таңдар атты кирип жүргөн түшүмө,
Үмүт менен күнүм менин чыгат жай.
Батсам дагы кубанычка түшүнөм,
Жыргалда да болуу керек чыдамкай.

Мен тагдырга таарынганды унуттум,
Өткөнгө да, кеткенге кайгырбайм.
Санаа тартып тиктебеймин булутту,
Даярмын мен шолоктогон жамгырга.

Эх, адамдар, бир кызыктай жандарбыз,
Биз жасаган иштер андан кызыктай.
Күн ысыса эскеребиз ак карды,
Аяз суукта түшкө кирет ысык жай.

Өтүп бара жатабы жаш курагым?
Турмуш менен күндөн-күнгө сылыкмын.
Бүгүн келбейт кудайымдан сурагым,
Жүрөгүмө кереги жок чындыктын.

Турчу элем сезимдерди жыялбай,
Бүгүн сездим, билбейм чынбы, төгүнбү —
«Канчалыка бийик учса кыялдар,
Ошончолук ылдай кулайт көңүлүң…»

* * *

Өмүр деген бар экен,
Өткөнүмө жараша, жакшы жашап өткүм келет.
Өлүм деген бар экен.
Өлгөнүмө жараша, келме айтым өлгүм келет.
Көрүү деген бар экен
Көргөнүмө жараша, эң ажайып, эң бир кооз,
Бейиш багын көргүм келет.

* * *

Кайгырдымбы, сүйүндүмбү баары бир,
Күнүм батты, күнүм батты дагы бир…

Салаалардан куюлгандай агын суу,
Агат күндөр. Жаштыгым ай жалындуу.

Кылчаямын, жылмаямын өткөнгө,
Алга карайм… Түтөйт карек, өрттөнбөйт.

Бириң күйүп, бириң мага суудуңар,
Какталганда турмуш ысык-суугуна.

Талааларды муңкандырат жай шамал,
Кайгылуу сөз талаалардай жайкалат.

Суроолор көп жообу али келелек,
Жооптор күтөт, суроо эч ким берелек…

ЧОҢ АТАМА

Отурасың эски бактын түбүндө,
Күйүп бүтпөй колуңдагы тамеки.
Узаткандан кошунаңды күзүндө,
Айта элексиң «ассолому алейкум»…

Шашпагын деп топуракты тебесиң,
Кадам сайын жерди сабайт таягың.
Кайра-кайра караганы келесиң,
Айылдагы жалгыз жолдун аягын.

Атакебай, кимдин издеп караанын?
Кимди күтүп? Жүрөгүңө не керек?
Мелдешемин! Азыр дагы карадың
Алыс жолду… Келеби деп неберем..

Же жөн эле карылыктан зеригип,
Көзүң өтүп кан кайнаган күндөргө.
Ал ансайын сага улам сезилип
Кимдир бирөө сени аңдып жүргөндөй…

А түндөсү! Түндөсүчү селт эте,
Ойгоносуң, бырыш жүзүң тер басып.
Сага угулат шуулдаса теректер,
Кыз-келиндер кошок кошуп жаткансып.

Жүрөгүңдө сагынычтын желеси,
Ошондуктан отура албай жай алып.
Кайра-кайра караганы келесиң,
Айылдагы жалгыз жолдун аягын…

Сагынычтан карегиңе жаш оосо,
Алдырып сен бара жатсаң кайгыга –
Эсте мени! Сенин жупун жашооңо
Жайдын салкын таңы менен кайрылам.

Мен келгенде токуп чабдар туягын,
Аралайлы ар бир кокту-колотту.
Айтып берчи баягы эски жомокту-
Куланчынын окуясын угайын.

Азыр болсо шаардын супсак күнүндө,
Ырым менен айтам салам алейкум.
Түтөй берсин эски бактын түбүндө,
Күйүп бүтпөй колуңдагы тамекиң…

ТҮН

Жаркыратып ай чатырын үйлөрдүн,
Жылдыз жанып төрт бурчунан дүйнөнүн.
Салкын шамал тереземе кагылып,
Сапар тартат андан ары күүлөнүп.

Тынчтык бербей айлуу түндүн бу тынчы,
Агыткансып табышмактуу жырткычын.
Үкү күүлдөп, жарганаттар шуулдап,
Кыяк тартат чегиртке да түнкү ырчы.

Ай сулуусу өөп кеткенсип жер сылап,
Же койгондой сыйкырчы аны сыйкырлап.
Туягынан алтын жамгыр жаадырып,
Же өткөнөй алтын туяк аргымак…

Мына ай да ак булутка камалды,
Жерге түшүп сырдуу күңүрт карааны.
Чырак өчсө басып кирип келчүдөй,
Терезеден тиктейт мени караңгы…

ТҮНКҮ ЖАМГЫР

Жини келип бир заматта түнкү асман,
Күркүрөдү көзүнөн от чачырап.
Терезе ачык, үйгө кирген шамалдан,
Жаш селкидей бийлеп жатат шам чырак.

Көзгө урунуп бүдөмүктөр, караандар,
Үндөр чыгат ар тараптан ар кайсы.
Чагылгандын нурундагы дарактар,
Тарбалаңдап мага келе жаткансып…

КҮҮГҮМ

Ызы чуунун изи сууду бир азга,
Күн кызарып тоо артына бой таштай.
Томсорушуп, түнөрүшөт тоо-аска,
Булак шылдыр агып жатат эч шашпай.

Кара-көгүш тартып барат көк асман,
Сууп баратат жайдын жылуу абасы.
Муздак шамал согуп батыш тараптан,
Шуулдатып айдоо эгин талаасын.

Бак дарактар термелишет кайгылуу,
Жалбырактар шыбырашып жаңыра.
Айыл барат караңгыга думугуп,
Терезелер боёлушуп жалынга…

* * *

Жылдыздуу түн, жылуу аба, жай шамал,
Каалабаймын уйкунун да келишин.
Эмнегедир жылмаямын ай карап,
Көргөн сымал айдын сулуу перисин.

Ушул түнкү сыйкырланган керемет,
Уйкудан да таттуу сымал сезилип.
Бархат сымал жылуу-жумшак теребел,
Ай нурунун алтынына эзилип.

Сезимдерим көл бетиндей жайкалып,
Эч капарсыз ай нурунда олтурам.
Кандай жакшы бул пейзажка айкалып,
Эске түшсө жакшынакай окуя…

ЖАЗГЫ ТАҢ

Бүгүнкү таң кечээкиден башкача,
Бүтүн дүйнө толуп турат мээримге.
Таңдын нуру күндөн түшүп капкачан,
Там башында мышык сымал керилет.

Жерди жапкан кыштын аппак шейшеби,
Ар жеринен олурайып жыртылган.
Уйку менен жаткан дүйнө кечээги,
Бүгүн толгон жаздын жыпар жытына.

* * *

Күн батаарда сыйкыр чырак жагылат,
Жалын нурлар өрттөп көлдүн толкунун.
Убакыт да агылгансыйт жайыраак,
Чыгыш жактан түн да баштайт жортуулун.

Иттер үрбөйт, короздор да кыйкырбайт,
Толкун гана шыбыр айтат талаага.
Тоскоол болбой ушул кечки сыйкырга,
Сиңип кетсем кандай болот абага.

* * *

Жалбырактар сапырылып тизеден,
Түнкү жаандан нымшыйт асфальт-тротуар.
Күтпөйт эч ким… Мен да эч кимди издебейм
Эски ойлор… Жалгыз гана отурам…

Эске түштү бир кездеги балалык,
Ушул жерден узатчы элем куштарды.
Мүмкүн бүгүн мен атайы адашып,
Мүмкүн дале ушул күзгө куштармын.

Куштар, куштар бүгүн анча тынчсыңар,
Жаптыңарбы коңур күздүн эшигин?
Силер күткөн, силер күткөн ырчы да,
Бүгүн келди бир аз… бир аз кечигип.

Ойго чөгүп мен ордуман басалбай,
Көз чаптырам алыстагы ашууга.
Жылдан-жылга чуркаганым басаңдай,
Жылдан-жылга кадамдарым катуулайт.

Жылдан-жылга ичим тарыйт кыялга,
Мага эми жер түз эмес, шар сымал.
Бирок такыр ушул күздү кыялбайм,
Ушул күздү жүрөгүмөн жактырам.
……………………………………
Кайсыл жерге куласам деп ойлонуп
Жалбырактар каалгып учат мас сымал…

* * *

Бир башкача тиктейт мени карт эмен,
Бир башкача сезимдерди чакырып.
Ушул кечте жааган аппак кар деле,
Тынчтык издеп жерге кулайт акырын.

А бир кезде! Ах алтындай бир кезде,
Чоң энелер коё электе туз себип,
Чуркап чыгып күңүрт, эски подъезден,
Үй алдынан калчу элем муз тебип.

Бүгүн мен бала эмесмин баягы,
Мен жашаган үй да эчак өзгөргөн.
Орун таппай, каректерден жай алып,
Какап турам тааныш эмес көздөрдөн.

Бир четинен ууртуман жылмая,
Бир четинен бекем түйүп кабакты.
Көз чаптырам алыстагы жылдарга-
Аяп тиктейм мен үчүнчү кабатты.

Жарык күйдү, жалындады терезе.
Чай үстүндө демек да бир үй-бүлө.
А бир кезде! Ал үйдө, а бир кезде…
Ой-санаалар кабагыма күбүлөт.

Жылаңач бак… Карга үнсүз отурат…
Кар кытырайт, айрылгансып булгары.
Менин бала кыялдарым толтура,
Кучак жаят Жаш Гвардия бульвары.

Эки бала чана сүйрөп чыгышты,
Балалыктын кызыгына тойгону.
Аяз суугун унуткарып бу кыштын,
Менин дагы келип кетти ойногум.

Бирок антпейм… Ойнобоймун кар менен,
Муздан качып, басам кайра акырын.
………………………………………
Бир башкача тиктейт мени карт эмен,
Бир башкача сезимдерди чакырып…

Абдысамат Сараланын фейсбуктагы өздүк барагынан алынды.

Бөлүшүү

Макала Абдысамат Сарала бул жерде Кыргыз маданият борбору жарыяланган.